باتوجه به اهمیت و موقع خاص سیاسی و اقتصادی و بازرگانی سرزمین ماوراءالنهر در دوران ساسانی و گذشتن جاده معروف (راه ابریشم) از این ناحیه و رشد روزافزون شهرنشینی در سراسر ایران ساسانی، در بسیاری از نواحی ماوراءالنهر یا شهرها و محل‌های مسکونی عظیم و گسترده ای برخورد می‌شود که نمونه های کاوش شده آنها در محلهائی چون: (بالالیک تپه) در پانزده کیلومتری ترمذ منطقه وسیع و کم نظیر ورخشا در 20 کیلومتری شمال غربی بخارا – ویرانه های افراسیاب یا سمرقند کهن و بالاخره منطقه باستانی پرارزش و گسترده (پنج کنت) یا پنجیکنت در شصت کیلومتری شهر سمرقند را می توان نام برد. همچنین ما از روی کتیبه ها و نمایش دیواری (سغد، سمرقند، پنجکنت، ورخشا و ... ) نشانه ها و شکل زرتشتی و نیزادیان دیگر رادر محیط روحانی آسیای مرکزی می یابیم0
مهمترین نقاشی‌های سغدی که بهتراز همه حفظ شده از پنجکنت به دست آمده است. ویرانه های این شهر در حدود 65کیلومتری جنوب غربی سمرقند ، در دره زرافشان و بر سرراهی است که زرافشان را به سمرقند متصل می‌کند و تنها 35 کیلومتری با بخارا فاصله دارد0 پنجکنت که در سده‌های 4و5 میلادی به عنوان پایتخت هپتالیان بنیان نهاده شده بود، درسده هفتم به کمال ترقی خود رسید0
نشانه‌های تاثیر فرهنگ و هنر ساسانی در آثار بدست آمده در سغد
در ناحیه سغد قدیم در شمال رود جیحون یکی از قرارگاه‌های قدیمی واحه‌ی بخارا را پیداکرده اند. از بررسی آثارمکشوفه یک کاخ مربوط به سده‌های 3تا6 میلادی چنین بر می‌آیدکه مردم سغد مانند ساسانیان برای زینت کاخ‌هایشان از گچ بری و نقاشی‌های دیواری استفاده می‌کردند0 بر روی بعضی از گچ بری‌ها که دیوار یکی از تالارهای بزرگ این کاخ را زینت می‌کرده اند موضوع‌هائی مرکب از خطوط هندسی و شاخ و برگ دیده می‌شود، ولی طرحهای زنده انسانی و حیوانی و مجالس شکار نقش مهمتری داشتند0 دراین نقش‌ها حیوانات معمولاً درحال تاخت و تاز اند و عضلات آنها و پشم و مویشان با یک قلم کاملاً ایرانی طرح گشته است0 درتالار مرکزی نیز مجلس هائی از شکار نقش شده است0 دراین نقاشی‌های دیواری وضع متقارن دو پلنگ که به فیلی که سواری برپشت دارد حمله کرده اند و علاقه ای که به طرز ترسیم ظریف و نرم نشان داده شده و تعادلی که درترکیب مجموع این مجلس وجود دارد، همه از سنن هنر ایرانی است0
اصول فنی و سبک کار هنرمندان سغدی به نظر نمی‌‍‌‌رسد که کاملاً از ابتکارات محلی باشد0 نقاشی‌های دیواری سغدی دیگری متعلق به دوران‌های جدیدتر (سده هفتم و هشتم میلادی) اخیراً در پنجکنت کشف گردیده‌اند که در زینت چندین خانه بکاربرده شده‌اند0 سازندگان آنها که شیفته خوش نویسی بوده‌اند این نقاشی‌ها را گاهی با احساسات مذهبی و گاهی با احساسات غیرمذهبی آمیخته‌اند0 بعضی ازمجالس ضیافت بنابر رسوم و طرز فکر نجبا که به گفته رنه گروسه ،گل سرسبد آریائی‌ها در آسیای مرکزی بودند، نقش شده‌اند0
این مجالس به سبک هنر ساسانی در شهرهای قدیمی کاروان رو کنارجاده ابریشم نقش بسته‌اند و شکوه آن‌هاخیره کننده است0
ورخشا (بخارا) – نقاشی دیواری سغدی (سده های 6 و 7 میلادی)
منظرۀ مردی سوار بر فیل و مشغول مبارزه با جانوری تخیلی است.
ورخشا (بخارا) – گچ بری : سغدی (سده 6 میلادی)
الف) سر یک زن – ب) قوچ
پنج کنت – نقاشی دیواری (سده 7 و 8 میلادی)
ضیافت مذهبی ( دهقانان) سغدی
مردمی که به تصویر کشیده می‌شوند جامه‌هایی به شیوه آسیای مرکزی در برداشتند که شامل بسیاری ازجزئیات تن پوشش‌های دوره ساسانی بود 0بدین ترتیب شکل تاج‌های پادشاهان به انضمام نقاب و زنگوله‌ها از ساسانیان اقتباس شده بود.
تصویر دو سوار کار همراه ملازمانش سده هفتم میلادی از پنجکنت
تصویر زنی چنگ زن از پنجکنت سده هفتم میلادی
روابط بازرگانی میان سغد و ایران بدون شک دراحیای فرهنگ ساسانی درآن نقاط بسیار موثربود0
بسیاری از مردمی که تصویر آنها را در نقاشی‌های سغدی می‌بینیم جامه‌های برتن دارند که ظاهراً ازپارچه‌های واقعی آن زمان ساخته شده بود. این نکته به ویژه در مورد سده 7و 8 در ورکشا و بالالیک تپه صدق می کند.
تصویر روبرو بخشی از نقاشی دیواری از ورکشا که یک تکه پارچه را نشان می دهد. در اینجا کبوتری را می‌بینیم که بنابر رسم ساسانیان گردنبندی مروارید را با نوک خود گرفته است.
مقایسه نقاشی دیواری بالالیک تپه با پارچه های سغدی و موتیف‌های ساسانی
تصویر روبرو نقاشی دیواری آسیب دیده مربوط به سده پنجم – ششم میلادی از بالالیک تپه نشان را می‌دهد که چگونه پارچه‌های سغدی تحت تاثیر موتیف‌های ساسانی (تصویر پایینی) ساخته می‌شد.
مقایسه موتیف‌های ساسانی (سمت چپ) با پارچه های سغدی (سمت راست)
موتیف در نقّاشی و هنرهای تجسّمی و نمایشی و ادبیات به‌کار می‌رود و مهمترین ویژگی آن در این هنرها خصلت تکرار‌شوندگی و برانگیزندگی آن است.
مقایسه بشقاب های دوره ساسانی و بشقاب های مکشوفه در ناحیه آسیای مرکزی در این دوران
نقش این بشقاب یکی از شاهان ساسانی را در حال شکار شیر نشان می دهد. با توجه به وسایل شاه و اسب که در تصویر نقش شده، حدس زده می شود که سبک کار متعلق به سده ی پنجم میلادی و هرمز سوم را نشان دهد. ولی نوع تاج به تاج هرمز دوم (303 تا 309 میلادی) شبیه است.
بشقاب سیمین از ناحیه سغد:
تزئینات آن از مناظر شکار و مشابه آن در تصویر رو به رو به وسیله هنرمندان ساسانی ساخته می‌شد.
بشقاب نقره ای نیمه مطلا از شاپور دوم در حال شکار شیر
تأثیر افزون‌تر هنر ساسانی نسبت به هنر بیزانسی بر هنر سغدی
این خود هنر ساسانی بود نه بیزانسی که درآغاز مسیحیت بیشترین تاثیر را بر هنر سغد به جا نهاد. تاهمین اواخر رسم بر این بود که ظروف سیمین و منقوش به مناظری با تصویر آدمیان را به کارگاه‌های ساسانی یا باکتریایی نسبت دهند. اما امروزه گفته می‌شود که بیشتر ظرف‌های شبیه کوزه‌های دوره ساسانی حاوی شکل‌های زنان عریان حاکی از تاثیر سبک هندی است و طاقچه هر چند از نقش‌های گل مانند ساخته شده است ولی ستون های حاشیه دارش نشان نفوذ فرهنگ هلینیستی در سده ششم و هفتم میلادی است.
مقایسه پارچه‌های دوره ساسانی و پارچه‌های مکشوفه در ناحیه آسیای مرکزی.
بازسازي نقش يك لباس از دوره ساساني بافندگی ساسانیان
جزئیات پارچه های ابریشمی که در ترکستان شرقی بدست آمده ولی در سغد بافته شده است هر دو آنها شباهت زیادی به منسوجات ساسانی دارد بویژه در نشان در دادن جانوران متقابل در طرحهای مدور (مرغابی و گوزن شمالی) سده هشتم میلادی.
نقوش پارچه های زیر تحت تاثیر هنر پارچه بافی ساسانی بوده به عنوان مثال می توان به شیرهایی که رو به رو ایستاده اند و حیواناتی که در حال جست و خیز و دویدن هستند اشاره کرد.
تصویر روبرو:
تکه پارچه‌ی ابریشمی، با قدمت بین 800 تا 1000 میلادی،
محل بافت: بخارا،
محل کنونی: و آلبرت
بافندگی ساسانیان پارچه ابريشمي از سده 8-9 ميلادي
محل نگهداري: موزه لورن در نانسي
محل بافت: شرق ایران - با نقش شيران متقابل
پارچه از سده 8-9 ميلادي با نقش شيران متقابل،
محل نگهداري: موزه واتيكان
محل بافت: شرق ايران
رنگ: سبز،زرد،آبي،خاكستري و سفيد