جاماسب حکیم؛ نخستین فیلسوف و ستارهشناس بزرگ ایران باستان
جاماسب حکیم، از برجستهترین چهرههای دانایی، سیاست و دیانت در سنت تاریخی و اسطورهای ایران است و بسیاری او را نخستین فیلسوف ایرانی دانستهاند. او در روایتهای زرتشتی و اسطورهای، وزیر کارآمد گشتاسپ شاه، مشاور خردمند او در سیاست و جنگ، و نیز داماد زرتشت معرفی میشود؛ زیرا همسرش پوروچیستا، جوانترین دختر پیامبر ایرانیان بود. جاماسب و برادرش فرشوشتر از نخستین باورمندان و حامیان آیین مزدیسنا بوده و بهویژه در سنت زرتشتی، نقشی مؤثر در تثبیت آموزههای زرتشت ایفا کردهاند. چنانکه گفتهاند زرتشتیان در جشن بهمنگان به یاد او جامه سفید میپوشند.
در متون پهلوی، بهویژه «جاماسپنامه»، از او بهعنوان حکیمی ژرفاندیش، منجمی توانا و آگاه به اسرار نهان نام برده شده است. جاماسپنامه که در قالب پرسشهای گشتاسپ و پاسخهای جاماسب تدوین شده، بخشی از جهانبینی ایرانیان باستان، آموزههای زرتشتی و نگاه فلسفی ایرانی را بازتاب میدهد. این اثر، مهمترین کتاب برجایمانده از اوست و نسخههای فارسی و عربی متعدد از آن موجود است. تحریرهای گوناگونی مانند فرهنگالملوک و اسرارالعجم (چاپ بمبئی، ۱۳۱۲ق)، جاماسپنامه منظوم منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی، و کتاب احکامالقرانات و ما یحدث فیها، در شمار نسخههای برجایمانده از این سنت نجومی هستند. گفته شده است که همه آثار منسوب به جاماسب درباره ستارهشناسی و احکام نجوم است، جز یک رساله که به کیمیا اختصاص دارد.
شاهنامه فردوسی تصویری هماهنگ و گاه ستایشآمیز از او ارائه میدهد. در بخش پادشاهی گشتاسپ، جاماسب با القابی چون گرانمایه، رهنمون، سرموبدان، شاه ردان، چراغ بزرگان، ستارهشناس، تابندهجان، پاکتن و دانای رازهای نهان یاد شده است. او در شاهنامه نهتنها وزیر و مشاور گشتاسپ، بلکه یکی از تأثیرگذارترین خردمندان ایران معرفی میشود؛ چنانکه یکی از نقشهای مهم او آزاد کردن اسفندیار از بند پدر و قانع کردن او برای مقابله با ارجاسپ است.
در متون دیگر، از جمله منظومه پهلوی یادگار زریران، وی با صفت «بیدخش» به معنی صدر اعظم معرفی شده است. همچنین فیلسوف بزرگ ایرانی، شهابالدین سهروردی، در حکمةالاشراق از جاماسب و فرشوشتر یاد کرده و آن دو را ستوده است.
علاوه بر منابع مکتوب، سنتهای محلی نیز چهره او را گرامی داشتهاند. آرامگاهی منسوب به جاماسب در استان فارس وجود دارد که احتمال میرود در اصل آتشکدهای زرتشتی بوده و در دورههای بعد با نام او پیوند خورده است. همچنین در برخی مناطق مانند روستای گاره بنایی بزرگ منسوب به او گزارش شده است.
بهطور کلی، هرچند بخشی از روایتهای مربوط به جاماسب آمیزهای از تاریخ و اسطوره است، اما در کلیت منابع ایرانی، وجود او بهعنوان یکی از شخصیتهای محوری و دانای حلقه نزدیک زرتشت پذیرفته شده است. جاماسب حکیم را باید چهرهای دانست که در سه عرصه دین، سیاست و دانش نقشی بنیادین در شکلگیری سنت فکری ایران پیش از اسلام داشته و نامش بهعنوان یکی از نخستین فیلسوفان و منجمان ایرانی در حافظه تاریخی ایران ماندگار شده است.
