آرامگاه جاماسب حکیم در خفر فارس؛ یادمانی کهن میان تاریخ، اسطوره و معماری باستانی ایران

در شهرستان خفر در استان فارس، بنای تاریخی و ارزشمند آرامگاه جاماسب حکیم قرار دارد؛ یادمانی که نام خود را از جاماسب، حکیم بزرگ ایران باستان، مشاور گشتاسپ شاه و داماد زرتشت گرفته است. این بنا که در روستای گاره (کاره/کراده) واقع شده، از سال ۱۳۵۳ با شماره ۹۸۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و یکی از کمترشناخته‌شده‌ترین اما مهم‌ترین آثار کهن این منطقه به شمار می‌آید.

جایگاه مکانی و فرهنگی بنا

آرامگاه بر فراز تپه‌ای کوتاه در جنوب‌شرقی روستای گاره قرار دارد و بر شهر خفر و باغ‌های وسیع منطقه مشرف است. مسیر دسترسی به آن از جاده شیراز–جهرم، با گذر از باب‌انار و سپس روستای کراده، به راهی باریک و خاکی میان کوچه‌باغ‌ها می‌رسد که به گاره ختم می‌شود. مردم محلی این بنا را «جومه بزرگی»—مخفف جاماسب بزرگ—می‌نامند و پیران روستا جاماسب را با نام کهن «خانباز» یا «خانبازخان» نیز می‌شناسند. روایت‌ها، اشعار و افسانه‌های بسیاری درباره او در میان ساکنان کهن منطقه وجود دارد.

معماری آرامگاه و شباهت با کعبه زرتشت

ساختمان آرامگاه به‌شکلی مکعبی و سنگی ساخته شده است. این بنا:

• از سنگ‌های تراش‌خورده بزرگ بدون ملات بنا شده؛

• بر روی تپه‌ای کم‌ارتفاع قرار دارد؛

• و از نظر حجم، تناسبات و تکنیک سنگ‌چینی شباهت چشمگیری به «کعبه زرتشت» در نقش رستم دارد.

این شباهت، همراه با استفاده از سنگ‌های صیقل‌خورده با شیوه‌های کهن و بدون استفاده از ملاط، پرسش‌هایی درباره زمان ساخت واقعی بنا مطرح کرده که پژوهشگران و باستان‌شناسان به آن پرداخته‌اند.

بررسی قدمت آرامگاه؛ هخامنشی، ساسانی یا پیشاهخامنشی؟

۱) احتمال هخامنشی بودن

شباهت معماری به کعبه زرتشت، یعنی:

• مکعب سنگی،

• سنگ‌چینی خشکه‌چین،

• تناسبات هندسی،

• قرارگیری بر روی سکوی طبیعی،

به‌طور مستقیم فرضیه هخامنشی بودن بنا را تقویت می‌کند.
از آن‌جا که خفر و فارس یکی از مراکز مهم هخامنشیان بوده‌اند، ساخت چنین بنایی در حدود ۲۵۰۰ سال پیش—مطابق آغاز دوره هخامنشی—کاملاً محتمل است.

۲) احتمال ساسانی بودن

برخی پژوهشگران بر اساس:

• شیوه تراش دقیق سنگ‌ها،

• شباهت کاربرد دینی بعدی،

• ادامه سنت معماری حجمی سنگی در فارس،

احتمال می‌دهند که بنا در اواخر دوره ساسانی ساخته یا بازسازی شده باشد. ساسانیان در فارس بناهای مکعبی و سنگی متعددی ساختند که از نظر تکنیک با این اثر قرابت دارد.

۳) احتمال پیشاهخامنشی (پیش از ۵۵۰ پ.م)

از نظر ساختار و سادگی فرم، برخی ویژگی‌ها مانند:

• مقیاس کوچک‌تر،

• فقدان تزیینات حجاری‌شده،

• و تراش دستی سنگ‌ها،

می‌تواند یادآور سنت‌های معماری پیشاهخامنشی فلات ایران باشد—به‌ویژه سنت‌های معماری ایلامی متأخر که در فارس نیز نفوذ داشته است.
با این‌حال، هیچ شواهد قطعی برای تأیید این دوره وجود ندارد، اما قدمت ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ ساله که محلی‌ها نقل می‌کنند می‌تواند با اواخر ایلامی–اوایل هخامنشی هم‌پوشانی داشته باشد.

جمع‌بندی علمی

با توجه به داده‌ها، محتمل‌ترین دوره ساخت:
اواخر ایلامی / آغاز هخامنشی تا دوره ساسانی
ارزیابی می‌شود. پژوهش‌های میدانی دقیق‌تر و مطالعات لایه‌نگاری می‌تواند قدمت دقیق را مشخص کند.

کارکرد بنا: آرامگاه، آتشکده یا یادمان دینی؟

شواهد تاریخی و باستان‌شناختی نشان می‌دهد که:

• احتمالاً بنا در اصل آتشکده یا نیایشگاه سنگی بوده است؛

• و در دوره‌های پسین—به‌ویژه پس از اسلام—به عنوان آرامگاه جاماسب حکیم بازشناسی شده و کارکرد مذهبی-آیینی یافته است.

در اطراف بنا، قبرهای دوره اسلامی متعلق به حدود ۳۰۰ تا ۵۰۰ سال پیش قرار دارد که نشان می‌دهد محوطه در دوران اسلامی نیز احترام و کاربری مذهبی داشته است.

اهمیت تاریخی و وضعیت حفاظت

این بنا برای مردم خفر و جهرم، نماد هویت فرهنگی منطقه است. با این وجود، در سال‌های اخیر مرمت‌های غیراصولی و دخل و تصرف‌های نادرست باعث آسیب ساختاری و تغییر چهره تاریخی آن شده است. اداره کل میراث فرهنگی فارس اعلام کرده که:

• مرمت علمی بنا،

• سامان‌دهی مسیر دسترسی،

• نورپردازی مسیر،

• و برگزاری رویداد ملی معرفی شخصیت جاماسب حکیم

در دستور کار قرار گرفته است.

نتیجه‌گیری

آرامگاه جاماسب حکیم در خفر تنها یک بنای سنگی نیست؛

بلکه پیوندی میان تاریخ اسطوره‌ای ایران، سنت‌های زرتشتی، معماری کهن فارس و باورهای محلی است.

این یادمان، چه از دوره هخامنشی باشد، چه ساسانی، یا حتی ریشه‌ای کهن‌تر داشته باشد، یکی از مهم‌ترین نمونه‌های معماری مکعبی-سنگی ایران است که ارزش مطالعه جدی و معرفی گسترده را دارد.