فعالیت بزرگ‌ترین کارگاه مرمت صخره در آرامگاه خشایارشاه

محمدرضا جعفرجواد جعفری، با بیان اینکه مجموعه میراث جهانی تخت‌جمشید بخش‌های بسیار گسترده‌ای دارد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، محوطه تاریخی نقش رستم است، افزود: این محوطه یک مجموعه کامل و یک زون باستان‌شناسی و تاریخی تمام‌عیار محسوب می‌شود که از دوره ایلام تا دوره اسلامی در آن آثار و بقایای ارزشمندی باقی مانده است. شاخص‌ترین این آثار، آرامگاه‌های دوره هخامنشی است، اما در دوره ساسانی نیز آثار برجسته‌ای در نقش رستم ایجاد شده است.

به گزارش انجمن خرد آورده شده از ایسنا، وی با اشاره به اینکه مطالعات باستان‌شناسی انجام‌شده در نقش رستم محدود است، افزود: عمده مطالعات باستان‌شناسی این مجموعه در سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۰ انجام شده و پس از آن، تمرکز فعالیت‌ها بیشتر بر حفاظت و مرمت بوده است. این مجموعه دارای چهار آرامگاه مهم هخامنشی شامل آرامگاه خشایارشاه، داریوش اول، اردشیر اول و داریوش دوم است که از آثار بسیار شاخص محوطه محسوب می‌شوند.

اولویت اصلی: حفاظت همه‌جانبه نقش رستم

سرپرست پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید ادامه داد: ما در تمام برنامه‌هایمان حفظ و صیانت از مجموعه را در اولویت قرار داده‌ایم. حفاظت تنها به مرمت ظاهری محدود نیست؛ بلکه شامل مرمت سازه‌ای، تزئینی و همچنین حفاظت از عرصه و حریم محوطه برای صیانت از شأن تاریخی آن است. تمام این حوزه‌ها در نقش رستم نیازمند توجه و اقدام است و همکاران پایگاه در این زمینه فعالیت دارند.

جعفری، در توضیح مشکلات موجود گفت: مهم‌ترین مشکل ما، نبود اعتبارات کافی برای انجام حفاظت اضطراری در مجموعه است. اعتبارات موجود بسیار محدود است و امکان آغاز عملیات گسترده مرمتی را فراهم نمی‌کند.

وی افزود: هم‌اکنون با همین اعتبارات اندک، تمرکز بر مرمت آرامگاه خشایارشاه گذاشته شده است، اما آرامگاه داریوش اول، آرامگاه داریوش دوم و بنای کعبه زرتشت نیز نیاز فوری به مطالعات حفاظتی و آغاز عملیات مرمتی دارند.

جعفری با اشاره به برنامه‌های عمده پایگاه در نقش رستم گفت: نخستین اولویت، حفاظت و مرمت است. دومین محور، اصلاح زیرساخت‌های گردشگری است که نیازمند تغییر و بهسازی جدی است.

جابه‌جایی مسیر دسترسی و سامان‌دهی ورودی

مدیر مجموعه جهانی تخت جمشید، از یکی از طرح‌های مهم این پایگاه خبر داد و گفت: مسیر فعلی دسترسی به نقش رستم یک راه روستایی و بسیار خطرناک است. طرح اصلاح مسیر تهیه شده و مکاتبات لازم نیز انجام شده تا این مسیر به محدوده‌ای دورتر از محوطه منتقل شود.

به گفته وی، ورودی فعلی دقیقاً از جایی انجام می‌شود که بقایای باروی تاریخی قرار داشته و بخش‌هایی از آن تخریب شده است. بنابراین ورودی جدید باید به ضلع غربی منتقل شود؛ ضلع غربی سنخیت تاریخی بیشتری با مجموعه دارد و بهترین نقطه ورود برای گردشگران است.

برنامه‌ریزی برای بازدید شبانه

جعفری همچنین از برنامه پایگاه برای اجرای «بازدید شبانه» در نقش رستم خبر داد و گفت: در تلاشیم امسال نورپردازی مجموعه به‌طور کامل نوسازی شود تا بازدید شبانه به‌صورت پایلوت در نقش رستم اجرا شود و پس از آن این طرح در تخت‌جمشید نیز دنبال خواهد شد.

وی تأکید کرد: نورپردازی صرف برای دیده شدن بنا نیست؛ بلکه نورپردازی ویژه‌ای طراحی می‌شود تا مسیر بازدید شبانه نیز ایمن و قابل استفاده باشد.

چالش فرونشست در نقش رستم

سرپرست پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید در پاسخ به ایسنا در خصوص فرونشست زمین در محوطه نقش رستم گفت: فرونشست زمین در همه دشت مرودشت وجود دارد و نقش رستم نیز به دلیل قرار گرفتن در نقطه اتصال دشت و کوه، درگیر این موضوع است.

وی ضمن اشاره به مطالعات اخیر دانشگاه شیراز توضیح داد: دکتر فقیه، استاد دانشگاه شیراز با سه روش ژئومغناطیس این محدوده را بررسی کرده‌اند. نتایج اولیه نشان می‌دهد که این فرونشست به آثار صخره‌ای کوه آسیبی نمی‌زند، اما آثار پای کوه مانند بارو و لایه‌های زیرین، و حتی کعبه زرتشت ممکن است تحت تأثیر قرار گیرند.

جعفری با بیان اینکه این نتایج باید در جلسات تخصصی بررسی شود و برای مدیریت این پدیده چاره‌اندیشی صورت گیرد، گفت: نتایج کامل این مطالعات در «نشست تخصصی فرونشست» طی هفته پژوهش(۲۴ تا ۲۷ آذرماه) در تخت‌جمشید ارائه خواهد شد.

فشار گردشگری و ضرورت اعمال محدودیت بازدید

وی در پاسخ به سوال دیگر ایسنا درباره فرسایش ناشی از ازدحام گردشگر گفت: ظرفیت بیش از حد، قطعاً برای محوطه تاریخی آسیب‌زاست. در هیچ نقطه‌ای از جهان اجازه ورود تعداد بیش از ظرفیت داده نمی‌شود و باید ما نیز همین سازوکار را در نقش رستم و تخت‌جمشید اعمال کنیم.

جعفری افزود: امسال در تخت‌جمشید مسیر ورود و خروج گردشگران جدا می‌شود؛ گردشگر از پلکان بالا می‌رود و از بخش جنوبی صفه پایین می‌آید و دیگر از مسیر پلکان بازنمی‌گردد. این کار فشار مضاعف بر پله‌ها را کاهش می‌دهد.

مدیر مجموعه جهانی تخت جمشید تأکید کرد: طرح‌های مدیریت ظرفیت بازدید نیز در دست تدوین است و جزئیات آن به‌زودی اعلام خواهد شد.

بزرگترین کارگاه مرمت صخره کشور در آرامگاه خشایارشاه فعال است

مدیر مجموعه نقش رستم و سرپرست کارگاه حفاظت و مرمت این مجموعه نیز در گفت‌وگو با ایسنا، با تشریح روند فعالیت‌های حفاظتی از سال ۱۳۹۶ تاکنون، از استقرار تیم متخصص در مجموعه، اجرای اسکن لیزری، تعیین اولویت‌های مرمتی، آغاز کارگاه آرامگاه خشایارشاه، مرمت نقش‌برجسته‌های ساسانی و بررسی فرونشست با همکاری دانشگاه شیراز خبر داد و تأکید کرد که رعایت ضوابط یونسکو مانع اجرای پوشش‌های شیشه‌ای یا سازه‌ای بر نقش‌برجسته‌هاست.

مصطفی رخشنده‌خو تصریح کرد: فعالیت‌های ما در مجموعه نقش رستم به طور رسمی از سال ۹۶ آغاز شد. چون مجموعه نقش رستم با وجود حجم بازدیدکننده و ویژگی‌هایی که دارد کمتر مورد توجه قرار گرفته بود، به همین دلیل از سال ۹۶ یک کارگاه حفاظت و دفتر فنی اینجا راه‌اندازی کردیم و تیم‌های متخصص ما به‌طور رسمی در مجموعه مستقر شدند. پیش از آن، مجموعه زیر نظر تخت‌جمشید بود، اما از سال ۹۶ تیم به‌طور کامل در این محوطه مستقر شد.

وی ادامه داد: فعالیت‌های ما در نقش رستم به سه بخش تقسیم شد؛ فعالیت‌های باستان‌شناسی، حفاظت و مرمت، و فعالیت‌های عمرانی و معماری که در حوزه گردشگری نیز تعریف می‌شد. این سه کارگروه راه‌اندازی شد و اگر بخواهم به‌طور خاص درباره حفاظت و مرمت توضیح بدهم، باید بگویم از سال ۹۶ بحث مانیتورینگ مجموعه را آغاز کردیم.

اسکن لیزری مجموعه و آغاز پایش‌های تخصصی

سرپرست کارگاه حفاظت و مرمت نقش رستم گفت: فعالیت اسکن لیزری کل مجموعه انجام شد و توانستیم تمام مجموعه و خود دیواره صخره را به صورت مدل سه‌بعدی استخراج کنیم و پایش‌ها و مطالعات‌مان را بر اساس خروجی اسکن‌ها آغاز کنیم. پس از تعیین اولویت‌های حفاظتی، کارهای اصلی حفاظت و مرمت شروع شد.

رخشنده‌خو با اشاره به مهم‌ترین فعالیت‌های این سال‌ها گفت: یکی از مهمترین کارهای ما کارگاه آرامگاه خشایارشاه بود. یکی از بزرگترین مشکلات مجموعه، وجود گسل و رگه‌های انحرالی در صخره است که این آرامگاه را در اولویت مرمت قرار داد.

وی افزود: در کنار این، چون نقش‌رستم کمتر مورد توجه بوده، فعالیت‌های حفاظت و مرمت بر نقش‌های ساسانی را هم آغاز کردیم. اولین نقش، نقش هرمز دوم بود که فرسایش بسیار زیادی داشت و در اولویت قرار گرفت. برای مثال، بالای نقش هرمز دوم، یک نقش برجسته دیگر وجود دارد که روزی که ما مرمت را شروع کردیم، شکستگی‌ها و فرسایش آن دقیقاً شبیه نقش بالایی بود که اکنون تقریباً چیزی از آن باقی نمانده و فقط سر پادشاه دیده می‌شود.

مرمت نقش‌های ساسانی و استحکام‌بخشی کعبه زرتشت

رخشنده‌خو افزود: پس از مرمت نقش هرمز دوم، اولویت بعدی نقش بهرام دوم بود که کار حفاظت و مرمت آن انجام شد. سال گذشته نیز مرمت نقش شاپور اول به پایان رسید. در عین حال، کتیبه‌های کعبه زرتشت نیز فرسایش بسیار زیاد داشت که استحکام‌بخشی اولیه روی آن انجام شد.

ارتفاع ۶۰ متری کارگاه و حضور متخصصان متعدد

سرپرست کارگاه مرمت نقش رستم ادامه داد: کار مرمت آرامگاه خشایارشاه پروژه‌ای بسیار پیچیده است؛ یکی از بزرگ‌ترین کارگاه‌های مرمت صخره در کشور. ارتفاع کارگاه چیزی حدود ۶۰ متر است و از سال ۹۶ تاکنون برای رسیدن به طرح مرمت، متخصصان حوزه‌های مختلف مانند زمین‌شناس، باستان‌شناس و شیمی‌دان با ما همکاری داشته‌اند. استادکار مرمت ما بیش از ۳۰ سال سابقه کار مرمت سنگ دارد و کارشناسان ما دوره‌های تخصصی مرمت سنگ را با تیم‌های ایتالیایی گذرانده‌اند. این پروژه از دشوارترین و تخصصی‌ترین کارهای مرمتی کشور است.

چرا نمی‌توان برای نقش‌برجسته‌ها پوشش شیشه‌ای نصب کرد؟

رخشنده‌خو در پاسخ به پیشنهاد ایسنا برای ایجاد پوشش شیشه‌ای برای حفاظت نقش‌برجسته‌ها گفت: بیشترین فرسایش ـ به جز آرامگاه خشایارشا که تحت تأثیر گسل‌هاست ـ به دلیل عوامل محیطی مثل باد و باران است. اما طبق ضوابط یونسکو و اصول باستان‌شناسی تاریخی، منظر اثر نباید مخدوش شود. نمی‌توان پوششی گذاشت که یک اثر تاریخی را از حالت اصیل خود خارج کند.

وی ادامه داد: نمونه پوشش پلکان شرقی تخت‌جمشید مربوط به قبل از ثبت جهانی است و پس از ثبت دیگر چنین چیزی امکان‌پذیر نیست. در دیگر سایت‌های جهانی مثل آکروپولیس و محوطه‌های ایتالیا هم چنین پوشش‌هایی نصب نمی‌شود چون ضابطه تاریخی اجازه نمی‌دهد.

سرپرست مجموعه نقش رستم افزود: سنگ‌های نقش رستم حدود دو درصد تخلخل دارند. اگر شیشه روی اثر قرار گیرد، سنگ در بارندگی از اطراف رطوبت می‌گیرد و هنگام خروج رطوبت، تعرق ایجاد می‌شود که خود باعث تب شدن و تخریب سطح سنگ می‌شود. از سوی دیگر شیشه با ایجاد حالت ذره‌بینی، دمای پشت آن را بالا می‌برد و میزان تخریب افزایش می‌یابد. بنابراین بهترین شیوه همان اقدامات حفاظتی و مرمتی با مواد روز دنیاست تا اثر برای نسل‌های آینده حفظ شود.

وضعیت فرونشست و خطر احتمالی برای کعبه زرتشت

رخشنده‌خو درباره مباحث فضای مجازی مبنی بر خطر جدی برای کعبه زرتشت گفت: فرونشست در مجموعه وجود دارد اما کاری که ما اکنون انجام می‌دهیم مطالعات پژوهشی و زمین‌شناسی است. از روش‌های ژئوفیزیک مثل ژئومغناطیس و ژوالکتریک با همکاری تیم زمین‌شناسی دانشگاه شیراز استفاده می‌کنیم. این مطالعات در حال انجام است و نتایج آن بررسی می‌شود.