توضیحاتی درباره نقوش برجسته

در بالای تالاب برم دلک سه نقش برجسته نزدیک به هم اما جدا از یکدیگر روی کوه کنده شده است. این نقش‌ها همگی مربوط به دوران ساسانیان است. ارتفاع تقریبی این نقش‌ها از سطح زمین حدود 6 متر است. هنگامی که رو به کوه و رو به روی نقش‌ها بایستیم سه قاب یا تاقچه می‌بینیم که از راست به چپ در قاب اولی و دومی هر یک تصویر یک مرد و در قاب سوم تصویر یک مرد و یک زن تراشیده شده است. در این قاب مرد گلی را در دست راستش گرفته و به زن می‌دهد. زن یک دستش را دراز کرده تا گل را بگیرد و دست دیگرش را که در آستین پنهان است پیش دهانش گرفته است. یک متن به خط و زبان پهلوی زیر بازوی زن کنده شده ولی آنچنان تخریب شده که دیگر خوانا نیست. شناخت افراد نشان داده شده در این نقش برجسته همیشه مورد بحث پژوهشگران بوده است. این چهار تن همگی سرهاشان با چهار تاج یا کلاه متفاوت پوشیده است. مرد شماره یک کلاهی پارچه‌ای یا نمدی به سر دارد که بالای آن تیغه‌ای است. مرد شماره دو تاجی بزرگ و کروی بر سر دارد. مرد شماره سه کلاه یا تاجی نسبتا بزرگ که بخش پیشین آن مقداری پیش آمده بر سر دارد. و زن که شخص شماره چهار است موهای بافته شده خود با نیم تاجی در بالا و نوارهای و رشته‌های پارچه‌ای که در پشت سر گره خورده و دنباله آن افشان است در پایین پوشانده است.
نقش‌ها در قاب‌های تقریبا قائم قرار دارند و مقیاس نقش‌های کنده‌کاری شده تقریبا یک به یک است. یعنی قد و قامت نقش‌ها به اندازه بلندی انسان معمولی است. بردار خروجی و عمود بر صفحه نقش‌ها تقریبا به سمت خاور است. از آنجا که سنگتراش ناچار بوده نقش‌ها را بالای استخر و چشمه موجود بتراشد و در آنجا کوه لایه لایه و سخت خرد شده بوده، قاب نقش‌ها دستخوش بی‌نظمی‌هایی به شرح زیر شده است:
1- مقیاس انسان‌های چهارگانه یکسان نیست. مرد شماره یک از همه کوچکتر و مرد شماره 2 از همه بزرگتر تراشیده شده است.
2- تراز پایین صفحه‌های سه‌گانه یا به اصطلاح تاقچه‌ها یکی نیست.  تاقچه دست چپ از همه پایین‌تر و تاقچه میانی از همه بالاتر است. بالای تاقچه‌ها هم به همین وضع است.
3- قاب‌ها یا تاقچه‌ها کمتر یک چهار پهلوی راست گوشه با پهلوهای دقیق افقی و قائم است.

4- مرد شماره یک یا دست راست با مرد رو به روی خود یعنی مرد شماره 2 در یک قاب قرار داده نشده است. به عبارت دیگر به نظر می‌رسد هدف سنگتراش گذاشتن شخص اول و دوم در دو قاب جداگانه نبوده است بلکه این شکاف کوه بوده که او را مجبور به چنین کاری کرده زیرا این دو شخص رو به روی هم ایستاده و دست به سوی هم دراز کرده و با هم در گفت و شنود هستند. البته بی‌نظمی‌های دیگری هم دیده می‌شود که شاید دو هزار سال پیش معمول بوده است. ابعاد تقریبی قاب‌ها به شرح زیر است:
1- قاب اول از دست راست به پهنای 90 و بلندی 200 سانتی متر،
2- قاب دوم به فاصله 130 سانتی متر از قاب اول و به پهنای 120 و بلندی 250 سانتی متر،
3- قاب سوم به فاصله 220 سانتی متر از قاب میانی و به پهنای 270 و بلندی 200 در یک پهلو و 220 سانتی متر در پهلوی دیگر.
با خشک شدن تالاب برم دلک دسترسی به این آثار آسان شده و تخریب آن‌ها سرعت گرفته است. به ویژه این که هیچ نگهبانی یا حصاری از آن‌ها محافظت نمی‌کند.

(نقش شماره یک. با انگشت اشاره و خمیده خود با مرد رو به روی خود گفت گو دارد. تاریخ عکسبرداری:  خرداد 1389. عکسبردار:  دکتر محمد جعفر ملک‌زاده)

مورخان و پژوهشگران در باره برم دلک چه گفته‌اند؟

نویسنده کتاب آثار عجم، محمد نصیر فرصت شیرازی (فرصت شیرازی، 1354 هجری قمری) روز 22 مهر سال 1268 هجری خورشیدی از آثار تاریخی تخت ابونصر و در ادامه آن از برم دلک در خاور شیراز بازدید کرد و حاصل بازدید خود را که دو تابلو نقاشی از آثار تاریخی و شرح چشمه برم دلک همراه با توضیحاتی در باره نقش برجسته‌های برم دلک است در کتاب آثار عجم به ثبت رساند و از خود به یادگار گذاشت. به نظر می‌رسد آنچه او نوشته نخستین گزارش ایرانی باشد که از برم دلک در اختیار داریم. از این رو آن گزارش را به طور کامل در اینجا می‌آوریم.

«دیگر از جمله آثار قدیمه فارس برم دلک است و این یکی از جمله جاهایی است که مامورم به برداشتن نقشه آن. از شهر شیراز تا این مکان تقریباً دو فرسنگ است و آن در سمت شرقی شیراز واقع شده و راهش از قصر ابونصر است که مذکور شد و این مکان در پایه کوهی است که آب و اشجار در دامنه آن کوه بسیار است و در آنجا نیزاریست بیشه مانند. اهالی آنجا می‌گفتند بسا که گراز در آن نیزار دیده می‌شود و در آن حوالی درخت‌های بید بسیار قوی سایه افکن نیز بسیار است. خیلی خوش آب و هواست و در آن نزدیکی بقعه بسیار کوچکی است و در آن بقعه قبری است و آن را امام‌زاده ابراهیم می‌خوانند. بالجمله محاذی آن اشجار و بیشه‌زار در آن کوه چند دره وسیع است و در یکی از آن درّه‌ها تصویر چهار آدم را بر سنگ نقش نموده‌اند و آن صور اگر چه از دور پیدا و نمایان است ولی چون تا دامنه کوه آب گرفته و رفتن سواره و پیاده با پا افزار به نزدیک آن صورت‌ها بسی دشوار می‌بود با پای برهنه در آن آب داخل گشتم آن گاه به وسیله اثناء و رخنه‌های کوه از دامنه بالا رفتم تا دقایق آن صور را درست ملاحظه کنم.

(نقش شماره دو. خوشبختانه تا امروز نقش این مرد سالم مانده است. آرایش ریش و سبیل و موها، بند کفش‌ها، شلوار و دامن روی آن، گوش و گوشواره، تاج و پیشانی بند او دقیقا تشخیص داده می‌شود. تاریخ عکسبرداری:  خرداد 1389. عکسبردار:  دکتر محمد جعفر ملک‌زاده)

تفصیل آن صورت‌ها از این قرار است:  سه طاقچه مانند در آنجاست که آنها را مسطح نموده‌اند در دو طاقچه هر کدام یک صورتست رو به روی یکدیگر که با دست راست به یکدیگر اشاره می‌کنند در دست شخص اوّل حربه‌ایست کتاره مانند با غلاف که قبضه آن را گرفته است و در دست چپ شخص دوم حربه‌ایست چون خنجر و کلاهی مکلل به جواهر که پری بر آن نصب است بر سر دارد و کمربندی مرصع بر کمر بسته است. امّا در طاقچه سیم دو نفر است نیز رو به روی یکدیگر شخص سیم گلی به شخص چهارم تعارف می‌نماید و شخص چهارم که ریش ندارد دو دستی گل را می‌خواهد بگیرد و در دست چپ شخصی که گل دارد نیز کتاره‌ایست و کلاه و کمر شخص چهارم نیز مرصع به جواهر است. و کفش‌های آن‌ها همه مانند ارسی‌های تکمه‌دار  این زمانست و شخص دوم که خنجر به کف گرفته گریبان لباسش مانند لباس‌های لب برگردان این عصر است. همانا که این وضع لباس و کفش و کمر و غیر ذلک که این زمان رواجی دارد اقتباس از این قبیل صورت‌ها و آثاری است که از قدیم باقیست. بسیاری از صنایع در این ازمنه هست که منشأ آن را در تخت جمشید و جاهای دیگر فقیر دیده‌ام.

(نقش شماره سه. شاه ساسانی ساقه یک گل را با دو انگشت گرفته و به زنی می‌دهد. او یا همسرش است یا خدایبانوی آب (آناهیتا). تاریخ عکسبرداری:  خرداد 1389. عکسبردار:  دکتر محمد جعفر ملک‌زاده.)

امّا تفصیل ارتفاع طاقچه‌های مذکوره از زمین و صورت‌های آن:  ارتفاع از زمین تا پای آن صورت‌ها تقریباً چهار ذرع می‌شود و بلندی قامت صورت اول دو ذرع الّا یکچار یک است. صورت دوّم دو ذرع و یکچار یک و صورت سیم دو ذرع و صورت چهارم نیز دو ذرع الّا یکچار یک. و در نزدیکی این مکان آبادی چندانی نیست مگر گاهی بعضی از صحرانشینان در آنجا سکنی دارند و زراعت می‌نمایند و اهالی آن سرزمین آن نقش‌ها را نقش رستم می‌نامند و این رسم اهل دهات و مردمان صحرائیست که هر کجا صورتی بر سنگ از آثار قدیمه بینند نامی از خود اختراع کرده استعمال می‌نمایند. و آنچه به نظر فقیر رسید از قراین که صورت‌های سلاطین عجم را در بعض از نقش‌های یروپ دیده‌ام و سکه آن‌ها را ملاحظه نموده‌ام می‌شاید که صورت دوّم از آن صور گشتاسب  باشد الله اعلم.
بالجمله نقشه قطعه‌ای از آن کوه و اشجار و آن صور را برداشتم به نمره و در حاشیه آن ورقه نیز نقشه آن چهار صورت را بزرگتر از جهت وضوح ضم نمودم و در جنب آن صور عدد یک و دو و سه و چهار به خط هندسه نهادم».

(جزییات تصویر اشخاص چهارگانه نقش برجسته برم دلک آن چنان که فرصت شیرازی دیده و کشیده. فرصت ندانسته این افراد کیستند. او فقط گفته که شخص چهارم ریش ندارد و شخص دوم گشتاسب است. فرصت نقش شماره یک و شماره 3 را بسیار شبیه یکدیگر کشیده در حالی که سنگتراش آن‌ها را مانند هم نتراشیده است. برای مثال فرصت کلاه شخص شماره یک و کلاه شخص شماره 3 را نوکدار ترسیم کرده در حالی که در سنگتراشی‌ها فقط کلاه شخص شماره 3 چنین است. فرصت همچنین بخش کروی تاج شخص شماره 2 را کوچکتر از آنچه سنگتراشی شده نقاشی کرده است.)

(به نظر می‌رسد این دو عکس نخستین عکس‌هایی باشد که با دوربین عکاسی از آثار تاریخی برم دلک گرفته شده باشد. عکس مربوط به اواخر سده نوزده فرنگی است و  F. Sarre  گرفته است. همو که نخستین مقاله علمی مربوط به برم دلک را منتشر کرد (دائرة‌المعارف ایرانیکا 1988).

منابع

ملک‌زاده، م. ج.:  «فرهنگ زرقان»، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، 1380.
ملک‌زاده، م. ج.:  «فرهنگ مثل‌ها، اصطلاحات و کنایات عامیانه زرقانی»، نشر نیک آیین، تهران، 1383.
حسینی فسایی، حاج میرزا حسن:  «فارسنامه ناصری»، کتابخانه سنایی، تهران، 1314 هجری قمری.
فرصت شیرازی، محمد نصیر:  «آثار عجم»، چاپخانه نادری، بمبئی، 1354 هجری قمری.
دائرة‌المعارف ایرانیکا 1988.