درباره دیوار بزرگ گرگان

 

دیوار گرگان یا سد اسکندر یا سد سکندر یا سد پیروز یا سد انوشیروان یا قزل آلان یا مار سرخ یا دیوار سرخ طولانی ترین اثر معماری ایران باستان است که در دشت گرگان و ترکمن صحرا قرار دارد و با طول 200 کیلومتر پس از دیوار چین بزرگترین دیوار دفاعی جهان و دومین دیوار تاریخی قاره آسیا است. این دیوار مانعی در برابر بیابان گردان آسیای میانه بوده و از کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز شده و در کوه های پیش کمر محو می شود.

 

در طول مسیر یک نظام مهندسی پیشرفته و کاری منسجم می بینیم که حاکی از دانش قبلی از نیازهای نظامی و اقتصادی و روش خاص معماری و شهرسازی ایران باستان است. بنابراین ساخت این دیوار کاری عجولانه و دربرابر فشار دشمن نبوده بلکه با طراحی فبلی صورت گرفته است. وجود 36 قلعه نظامی و خندق های وسیع برای مواجهه با خطرات و تهدیدات و سیستم آبرسانی و آثار برجای مانده از کوره های آجرپزی برای ساخت دیواری روی دشت گرگان و ارتفاعات البرز، تحسین همه پژوهشگران و گردشگران را برانگیخته است. استفاده از مصالح و نیروی انسانی بومی هر منطقه و پختن آجر و ساخت خشت از خاک هر منطقه، باعث ساخت مستحکم ترین دیوار دفاعی جهان شده است.

 

وجه تسمیه دیوار گرگان

به دلیل اهمیت ایالت هیرکانیا یا گرگان امروزی در تاریخ ایران و موقعیت این دیوار که از نزدیک شهر و رود گرگان می گذرد، این دیوار را دیوار گرگان نامیده اند. این دیوار که از آجرهایی قرمز رنگ ساخته شده به مار یا دیوار سرخ نیز شهرت دارد.

 

تاریخچه دیوار گرگان

 

قدمت این دیوار که از آجرهای گلی سرخ رنگ ساخته شده به دوره ساسانی باز می‌گردد. یک تیم باستان‌شناسی مرکب از محققان ایرانی و بریتانیایی موفق شده‌اند تاریخ احداث آنرا سده ۵ و یا ۶ میلادی تعیین کنند. پادشاهان ساسانی که با امپراتوری روم شرقی جنگ‌های مداومی داشتند از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی رو به رو بودند. در نتیجه این دیوار می‌توانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل کوهستان‌های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد.

 

پیروز، پادشاه ساسانی در سال های۴۵۹ تا۴۸۴میلادی زمانی که با هون‌های سفید نبرد می‌کرد مدتی را به طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده‌است بنابراین احتمالاً او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محفاظت از دشت حاصل خیز گرگان در برابر هون‌ها، این دیوار را ساخته‌است.

تحقیقات روی یکی از دژها یا سربازخانه‌های این دیوار دفاعی نشان می‌دهد که حداقل تا یک قرن پس از ساخته شدن فعال بوده‌است و نشانه‌هایی از حضور سربازان در آن دیده می‌شود اما بعد از آن به عللی متروک شده‌است.

از جمله دلایل متروک شدن این تاسیسات دفاعی می‌تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد

دیوار گرگان بعد از دیوار چین و دیوار سیمز آلمان، سومین دیوار بزرگ تاریخی جهان است که حتی از بخش هایی از دیوار چین قدمت بیشتری دارد. دیوار گرگان از دیوار هاردیان نیز طولانی تر است که امپراتور هاردیان در مرز انگلستان و اسکاتلند احداث کرد. دیوار گرگان طولانی ترین اثر تاریخی کشور و بزرگترین دیوار آجری دنیاست.
مهندسی ساخت دیوار نیز رقابت مهندسان ساسانی را با رومیان نشان داده و حاکی از بینش و آگاهی بالای آنان از تاریخ و معماری جهان و اروپاست.
دیوار گرگان در تابستان 1378 با شماره 2345 در فهرست آثار ملی قرار گرفته و امیدواریم در فهرست آثار جهانی نیز قرار بگیرد.

این دیوار در مسیر 200 کیلومتری خود یک وقفه و سه تغییر جهت دارد که به شکل جداگانه به این شکل است: ◾شروع: ساحل کمش تپه در جنوب رود اترک و شمال بندر ترکمن – شمال گرگان رود – دشت های ترکمن – آق قلا – گنبد کاووس – کلاله – کوه های پیش کمر ◾... وقفه ای 3 کیلومتری: بالای ارتفاعات عرب داغ – دامنه های شیب دار دره خواجه طوق – کوه نقد علی ◾حرکت به سمت شرق: جنوب گرگان رود – روستاهای چترکروک، یساقلیق، عزیزآباد پایین – جنوب و غرب گرگان رود – روستای قره یسر – صخره های گرگر – روستای گرگان دوز ◾حرکت به سمت شرق: روستای زاو پایین ◾حرکت به سمت جنوب:غرب روستای زاو پایین – دره زاو پایین – صخره های بیلی کوه در پارک ملی گلستان

باستان شناسان کاوش ها بر روی این دیوار را از صد سال پیش آغاز کرده اند و درهر مرحله اطلاعات ارزشمندی به دست آورده اند و این کار هنوز هم ادامه دارد. در سال 1378 عملیات احداث سد گلستان آغاز شد و بخشی از دیوار در محدوده زهکشی قرار گرفت که البته دو کانال از زیر دیوار هدایت شد و دیوار حفظ شد. در سال 1381 شش مرحله کاوش صورت گرفت و اطلاعات زیادی به دست آمد و طول دیوار 200 کیلومتر برآورد گردید. طبق برخی نوشته ها این دیوار تا مرو ادامه داشته و احتمال دارد طول آن بیشتر از 200 کیلومتر باشد. همچنین دیوار تمیشه دیوار دیگری در جنوب دیوار گرگان است که احتمال می رود بخشی از دیوار گرگان باشد. نمونه هایی از آجرهای دیوار در خط ساحلی خزر و خلیج گرگان دیده شده که باعث شده کاوش های آینده دیوار برای زیر آب و به کمک غواصان برنامه ریزی شود.

از کل طول 200 کیلومتری دیوار تنها 35 کیلومتر آن باقی مانده که از ارتفاعات پیش کمر تا روستای زاو در پارک ملی گلستان است و بخش هایی نیز با حفاری از زیر خاک بیرون آمده است. برای محافظت از دیوار اکنون در قسمت هایی از آن میله گذاری شده است. راندن خودرو بر روی بخش های ریخته شده و استفاده از آجرها برای ساختمان سازی و عدم رعایت حریم دیوار از طرف سازمان های دولتی خسارات زیادی به دیوار وارد کرده است.