مقدمه - رانت خواری نهادینه شده
مقدمه مترجم - رانت خواران در سراسر دنیا حضور دارند نه تنها در سراسر جهان حضور دارند، بلکه به صورت روز افزونی در حال گسترش هستند. افزون برآن تا سه چهار دهه پیش رانت خواری عمدتاً در سرمایه‌های مالی دیده می‌شده در حالی که اکنون رانت خواری به شرکت‌های بزرگ غیرمالی و کسب و کارهای دیگر و به طور کلی به تمامی زنجیره ارزش جهانی گسترش یافته است.
دامنه رانت خواری قبلاً منحصر به حق امتیاز انحصاری برای نوآوری‌ها و دست آوردهای تحقیقاتی جدید بود. اما امروزه این حق انحصاری از خلاقیت‌های تولیدی فراتر رفته به مرزهای غیر خلاقانه تسری داده شده است. بعنوان نمونه روش‌های امورمالی و شیوه های کسب و کار نیز وارد حیطه حقوق امتیازات انحصاری شده است. همچنین رانت خوران با رخنه در سازمان‌های نظارتی کشورها آنها را به تسخیر خود درآورده اند و از آنها بصورت ابزاری برای افزایش هر چه بیشتر منافع رانت خواهانه خود بهره می‌گیرند. کوتاه سخن اینکه در چند دهه اخیر شرکت‌های چند ملیتی بجای اینکه منافع شان را از طریق نوآوری‌ها تأمین نمایند آنرا از دل اقتصاد موجود بیرون می‌کشند.
تغییر این روند ویرانگر برای رشد آینده و همبستگی اجتماعی کشورهای جهان ضرورتی گریز ناپذیرست. اما این تغییر کار آسانی نیست.
مقاله خوب و کوتاه دوتن از کارکنان عالی رتبه کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد، انكتاد، تصویر گویاتری از موضوع بدست می‌دهد خانم استفانی بلانکن برگ Stephanie Blankenburg, رئيس بخش دیون و تأمین مالی توسعه در انکتاد و آقای ریچارد کوزول رايت Richard Kozul-Wright ، مدیر بخش جهانی سازی و استراتژی توسعه در کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد در مقاله مشترک خود با عنوان رانت خوران همین جا هستند! در نشریه پروجکت سنديكيت (۲۵) سپتامبر (۲۰۱۸) می‌گویند.
رانتخواران همین جا هستند
پروجکت سیندیکت: ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۷ برابر با ۳ مهر ماه ۱۳۹۶
استفانی بلنکنبرگ، Blankenburg Stephanie (1) و ریچارد کوزول-رایت Richard Wright-Kozul (2)
برگردان: ۱۶ می ۲۰۲۳ برابر با ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۲
در دو سـه دهـه اخـیر، کـورپـریـشن‌هـای بـزرگ بـجای ایـنکه از طـریـق نـوآوری مـنافـع خـود را افـزایـش دهـند از اقـتصاد مـوجـود، درحـال بـیرون کـشیدن مـنافـع خـود هسـتند. مـعکوس کـردن ایـن رونـد بـرای رشـد آیـنده و انـسجام اجـتماعـی حـیاتـی است، ولی کار سادهای هم نیست.
ژنـو - از بحـران مـالـی۲۰۰۸، بـه ایـن سـو، سـیاسـتمداران و نـهادهـای بـین‌المـللی دائـماً نـگرانـی خـود را دربـاره‌ی افـزایـش نـابـرابـری درآمـدی و پـی‌آمـدهـای نـاخـواسـته سـیاسـی آن ابـراز کـرده‌انـد. آنـها ایـن مـشکل را غـالـباً بـه عـوامـل“بـرون زا” یـی چون تجارت جهانی و تکنولوژی‌های نو نسبت می‌دهند.
درحــالــی کــه ســیاســتمداران بیشــتریــن تــوجــه خــود را بــر تــجارت جــهانــی و تــکنولــوژیهــای نــو مــعطوف داشــته‌انــد از یــک محـــرک قـــوی نـــابـــرابـــری غـــفلت کـــرده‌انـــد و آن: رانـــت خـــواری نـــهادیـــنه شـــده ایســـت کـــه ریـــشه در تـــمرکـــز بـــازار دارد، شرکت‌های بزرگ از این طریق بر قدرت خود افزوده‌اند و مراکز نظارتی را به تسخیر خود در آورده‌اند.(3)
تعریف گسترده رانت عبارتست از: درآمدی که صرفاً از مالکیت و کنترل دارایی حاصل می‌شود. و ارتباطی با بـکارگـیری و تـرکـیبِ مـنابـع اقـتصادی بـا نـوآوری و کـارآفـریـنی نـدارد. وقـتی کـه اقـتصاددان مـعروف بـریـتانـیایـی جـان مـــینارد کـــینز، در ســـال۱۹۳۶، در کـــتاب خـــود بـــنام نـــظریـــه عـــمومـــی اشـــتغال، بهـــره و پـــول، از “مـــرگ خـــوب رانـــت خـوار (4) یـاد مـی‌کـند (بـه نـظر او رونـد کـاهـشی نـرخ بهـره سـبب از مـیان رفـت طـبقه سـرمـایـه‌دارمـالـی مـی‌شـود)(5)، اشـاره او بـه طـبقه سـرمـایـه‌دار مـالـی‌ای بـود کـه هـیچ هـدفـی نـدارد جـزء ایـنکه، از کـمیابـی سـرمـایـه، بـه نـفع خـود بهـره‌کـشی کـند. امـا در سـه دهـه اخـیر، نـه تـنها شـاهـد “مـرگ خـوب رانـت‌خـواران” نـبوده‌ایـم، بـلکه رانـت‌خـوران مـالـی انـتقام خـود را گـرفـتند. آنـان از طــریــق خــلق اعــتبارات خــصوصــی و کــیمیاگــری مــالــی، مــنافــع عــظیمی را انــباشــت کــردنــد کــه بــا بــازده اجــتماعــی فعالیت‌هایشان هیچ تناسبی ندارد.
افـزون بـرآن، درایـن عـصرِ جـهانـی شـدن افـراطـی، شـرکـتهـای بـسیار بـزرگ غـیر مـالـی نـیز بـعنوان طـبقه رانـت‌خـوار وارد مـــیدان شـــدنـــد. آنـــها بـــراســـاس قـــدرت بـــازاری فـــراوان خـــود و بـــرپـــایـــه‌ی مـــهارت لابـــیگری‌شـــان، اکـــنون ســـرگـــرم نـــوعـــی فـعالـیتهـای رانـت‌جـویـانـه هسـتند کـه قـبلاً در انـحصار خـاص فـعالـیتهـای مـالـی بـود. در نـتیجه، بـنگاه‌هـای بـزرگ غـیرمـالـی نیز منشاء نابرابری فراگیر و رو به گسترش شدند.
شـرکـتهـای غـیرمـالـی از طـریـق چـند کـانـال وارد چـرخـه رانـت‌خـواری شـدنـد. آنـها بـجای حـمایـت از نـوآوری‌هـای اصـیل، بـرای تسـط بـر بـازار، بـصورت سیسـتماتـیک از قـوانـین مـالـکیت مـعنوی سـؤاسـتفاده کـرده‌انـد. مـنابـع بـخش عـمومـی را از طـریـق طـراحـی خـصوصـی‌سـازی‌هـای بـزرگ مـقیاس، بـه یـغما بـرده‌انـد، و سـوبـسیدهـای عـمومـی غـیر لازم را بـدسـت آوردنـد ولـی مـنافـع آنـرا بـه پـرداخـت کـنندگـان مـالـیات انـتقال نـدادنـد، سـازوکـار بـازار را عـمیقاً دسـتکاری کـردنـد، خـود را بــه صــورت مــأمــور وصــول بــدهــی و طــلب جــمع کــن درآوردنــد، و بــا خــریــد ســهام شــرکــت‌هــای خــود، پــاداشهــای مــدیــران شرکت را افزایش دادند و بسیار موارد همانند دیگر.
افـزون‌بـر دامـنه وسـیع تـوطـئه رانـت‌خـواری کـه امـروزه در جـریـان اسـت، در سـراسـر جـهان، مـقررات سسـت دولـت‌هـا در گــزارشگــیری مــالــی از شــرکــتهــا، بــرآورد گســتره ایــن مــعضل را مــشکل نــموده اســت. بیشــتر پــژوهــش‌هــای مــوجــود بــر اقـتصاد امـریـکا مـتمرکـز شـده اسـت، بـعضی از تـحقیقات در ایـن کـشور رشـد قـدرت بـازاری شـرکـتهـای مسـلط را از طـریـق شـیب رو بـه بـالای افـزایـش قـیمت‌هـا، انـدازه گـیری کـرده اسـت. تـحقیقات دیـگری نـیز، نـقش گسـترش تـکنولـوژی‌هـای اطلاعاتی را در انباشت مازاد ثروت مورد بررسی قرار داده‌اند.
پـژوهـش مـا در کـنفرانـس تـجارت و تـوسـعه سـازمـان مـلل متحـد (انـکتاد)، از اقـتصاد امـریـکا فـراتـر رفـته و مـتکی بـر پـایـگاه داده‌هـای جـدیـدی بـرای شـرکـتهـای عـامِ تـجاری ۵۶ کـشور تـوسـعه یـافـته و درحـال تـوسـعه اسـت. مـا ایـن داده‌هـا را از سـال ۱۹۹۵، بـرای تخـمین مـیزان فـراتـر رفـتن سـود شـرکـتهـای بـزرگ غـیرمـالـی از مـیزان عـملکرد سـود مـعمول سـالانـه بـخشی آنـان، بـکار گـرفـتیم. و دریـافـتم کـه سـود اضـافـی آنـها، بـه نـحو چـشمگـیری در دو دهـه گـذشـته افـزایـش یـافـته، و بـطور مـتوسـط از ٪۴ کـل سـود بـخش در دوره ۱۹۹۵ تـا ۲۰۰۰ بـه ٪۲۳ در دوره ۲۰۰۹ تـا ۲۰۱۵ رسـیده اسـت. بـرای ۱۰۰ بنگاه بالایی این سهم افزایشی بطور متوسط به ترتیب ٪۱۶ و ٪۴۰ بوده است.
هـمین پـایـگاه داده‌هـای چـند کـشوری تـأیـید مـی‌کـند کـه در دو دهـه گـذشـته تـمرکـز بـازاری بـصورت قـابـل مـلاحـظه‌ای بـویـژه مـیان ۱۰۰ بـنگاه بـالایـی افـزایـش یـافـته اسـت. در واقـع، فـعالـیتهـای و تـولـیدات غـیرمـشابـه شـرکـتهـای بـزرگ عـامـل اصـلی انـحصار و رانـت‌خـواری شـرکـت‌هـا در دهـه‌هـا گـذشـته بـوده اسـت. در ۲۰۱۵ در مجـموع ارزش بـازاری ۱۰۰ بـنگاه بـالایـی ۷۰۰۰ برابر ۲۰۰۰ بنگاه پائینی بوده است. بیست سال پیش این رقم تنها ۳۱ برابر بوده است.
چـیزی کـه مـشکل را بـاز هـم وخـیم‌تـر مـی‌کـند اینسـت کـه ایـن بـزرگـتر شـدن شـرکـت‌هـا، بـه هـمان انـدازه بـه اسـتخدام‌هـای جـدیـد منجـر نـمی‌شـود. مـیان سـالـ‌های ۱۹۹۵ تـا ۲۰۱۵، صـد بـنگاه بـالایـی ازرش سـهام خـود را چـهار بـرابـر کـردنـد، امـا حـتی تـعداد کـارکـنانـشان دو بـرابـر هـم نشـده اسـت. ایـن نـشان مـی‌دهـد کـه تـمرکـز بـازاری و رانـت‌خـواری شـرکـت‌هـا، یـکدیـگر را تـقویـت مـی‌کـنند. نـتیجه آن اینسـت کـه “بـرنـده، بیشـتریـن سـهم را مـی‌گـیرد”، و مـحیط بـازار بـرای تـازه واردیـن، نوآوری‌های کارآفرینانه، و ایجاد شغل‌های پایدار تخصصی، بسیار نامناسب است.
بــعنوان مــثال مــی‌تــوان دیــد کــه شــرکــت‌هــای بــزرگ از طــریــق انــعقاد قــراردادهــای دوجــانــبه یــا چــند جــانــبه‌ی تــجاری و سـرمـایـگذاری، دامـنه‌ی نـفوذ قـدرت حـق امـتیاز انـحصاری خـود را بـه زمـینه‌هـای جـدیـدی گسـترش داده‌انـد. حـق امـتیاز انـحصاری آنـان اکـنون بـه فـعالـیتهـای جـدیـدی مـثل امـور مـالـی و روشهـای کسـب و کـار کـه قـبلاً جـزء حـیطه نـوآوری‌هـای تــکنولــوژیــک مــحسوب نــمی‌شــده، نــیز تســری یــافــته اســت. در نــتیجه، غــول‌هــای فــن‌آوری، بــه ســطح جــدیــدی از تــسخیر نـهادهـای نـظارتـی دسـت یـافـته‌انـد کـه بـه آنـها اجـازه مـی‌دهـد آزادی بـیان را وقـتی کـه بـه نـفعشان نیسـت، محـدود کـنند، نـفوذشـان را بـه بـازارهـای غـیر فـن‌آوری‌هـای پیشـرفـته نـیز گسـترش بـدهـند، و بـرای فـعالـیتهـای جـدیـدی کـه در حـال پـدیـد آمدن هستند مثل امور مالی فراگیر(6) و تجارت الکترونیک (7)دستور کاری جدید تهیه نمایند.
هـنوز بـرای کـنترل رونـد سـرمـایـه‌داری رانـتخـوارانـه دیـر نشـده اسـت. عـوامـل “درون زا”یـی کـه بـه تـسخیر نـهادهـای نـظارتـی و بـه رانـت‌خـواری شـرکـت‌هـا کـمک مـی‌کـند، بـا قـوانـین ضـد تـراسـت قـویتـر، بـا سـیاسـتهـای تـوانـبخشی بـه نـیروی کـار سـازمـان یـافـته، بـا تجـدیـد نـظر در مـوافـقتنامـه‌هـای تـجاری، و بـا نـظارت بهـتر در سـطح بـین‌الـمللی، بـر انـتقال قـیمت و فـرار مـالـیاتـی، قـابـل جـلوگـیریسـت. هـم اکـنون پـاره‌ای از سـیاسـتمـداران در ایـن جـبهه درحـال فـعالـیت هسـتند. امـا مـوفـقیت در ایـن جـبهه، نـیازمـند کـوشـش‌هـای هـماهـنگ شـده بیشـتری اسـت. زمـان آن فـرا رسـیده اسـت کـه کسـب و کـارهـای بـزرگ را وادار کنیم که به سرمایه گذاری مولد و ایجاد اشتغال بازگردند.
پاورقی:
1)
Stephanie Blankenburg is Chief of the Debt and Development Finance Branch, UNCTAD
2)
Richard Kozul-Wright, Director of the Division on Globalization and Development Strategies at the 8 United Nations Conference on Trade and Development, is the author of Transforming Economies: Making Industrial Policy Work for Growth, Jobs and Development.
3- تـسخیر نـهادهـای نـظارتـی: capture regulatory. وظـیفه نـهادهـای نـظارتـی در سـطح کـشوری و یـا جـهانـی حـفاظـت از مـنافـع عـمومـی اسـت. امـا اگـر سـازمـان‌هـای تـجاری یـا سـیاسـی در ایـن نـهادهـای نـظارتـی رخـنه کـنند و آنـها را تـبدیـل بـه ابـزاری در جهـت تـأمـین مـنافـع نـمایـند، و نـهاد نـظارتـی بـگونـه‌ای عـمل نـمایـد کـه مـنافـع خـاص گـروهـی بـه مـنافـع عـمومـی تـرجـیح داده شـود، بـه چـنین کـوتـاهـی یـا ضـعف دولـت، تـسخیر نهادنظارتی گفته می‌شود. مترجم
4- عبارتی که کینز بکاربرده (euthanasia of the rentier)است euthanasia از ریشه یونانی euthanatos میآید.
thanatos + eu بــخش اول یــا eu یــعنی خــوب، آســان و بــخش دوم آن یــا thanatos یــعنی مــرگ. رویــهم مــی‌تــوان گــفت مــرگ خــوب. امــا امـروزه ایـن واژه مـخصوصـاً در پـزشـکی بـمعنی پـایـان دادن بـه زنـدگـی بـیماریسـت کـه از درد جـانـگاه رنـج مـی‌بـرد و امـیدی هـم بـه بهـبود او نیسـت، کشت از روی ترحم. مترجم.
5- پال کروگمن به نقل از کتاب نظریه عمومی اشتغال، بهره و پول کینز می‌گوید:
What struck me, looking at what Keynes wrote, were his remarks on interest rates and the return to capital: low rates of interest, he suggested, would mean the euthanasia of the rentier, and, consequently, the euthanasia of the cumulative oppressive power of the capitalist to exploit the scarcity-value of capital.
6- امـور مـالـی فـراگـیر یـا financial inclusion یـعنی گسـترش خـدمـات مـالـی فـراتـر از دایـره بـانـ‌کهـا. بـخش وسـیعی از مـردم کـشورهـای درحـال تـوسـعه بـه خـدمـات بـانـکی دسـترسـی نـدارنـد، اسـتفاده از تـکنولـوژی‌هـای نـو ایـن امـکان را بـه آنـان مـی‌دهـد کـه بـه گـونـه‌ای از خـدمـات مـشابـه خدمات بانک‌ها استفاده کنند. مثل انتقال پول در مناطق دورافتاده افریقا با موبایل. مترجم
7 - e-commerce