شاعرِ دیگری که در عصرِ طهماسبِ اول صفوی می‌زیست و به منقبت گویی روی آورد، ملا حیرتی تونی از اهالیِ تون بود. وی مدتی در قزوین به علتِ هجوگویی مغضوب واقع شد و در گیلان مخفی بود، اما بعدها به دلیلِ سرودنِ اشعاری در منقبتِ حضرت علی علیه‌السلام موردِ عفوِ طهماسب قرار گرفت و بخشوده شد.
شاهنامه‌ی حیرتی از منظومه‌های بسیار جالب درباره‌ی جنگ‌های پیامبر و بزرگانِ مذهبی است که به شیوه‌ی بحر هزج مسدس مقصور(یا محذوف) (1) سروده شده است. حیرتی در سالِ ۹۶۱ هجریِ قمری در کاشان درگذشت.
غزوه‌نامه‌ی اسیری منظومه‌ای با بحرِ تقارن در چگونگیِ غزواتِ حضرتِ پیامبر است. این منظومه احتمالاً از محمد قاسم اسیری( م ۱۰۱۰ ق) است که مدتی را در دربارِ طهماسبِ اول زندگی می‌کرد و سپس به عثمانی رفت.
حمله‌ی حیدری نیز منظومه‌ای درباره‌ی سرنوشت حضرت علی علیه‌السلام و زندگیِ ائمه و حوادثِ بعد از بعثت است. بخشی از حمله‌ی حیدری سروده‌ی میرزا محمد باذل ملقب به رفیع‌خان و بخشِ دیگر از ابوطالب فندرسکیِ اصفهانی است که در هنگامِ اقامت در نجف در سالِ ۱۱۳۵ هجریِ قمری قسمتِ مربوط به خلافتِ حضرت علی علیه‌السلام را به منظومه‌ی اصلی افزوده است. رفیع خان خود مدتی را در مشهد و پایانِ عمر را در هند گذرانید.
سرودنِ قصیده و یا ترجیع در ستایشِ پیامبرِ اکرم و ائمه هم مرسوم بود و شعرا فقط اکتفا به مثنوی و غزل نمی‌کردند. از میانِ شعرای دوره‌ی آغازینِ صفوی باید از نظام استرآبادی(م ۹۲۱ ق)، اهلی شیرازی (م ۹۴۲ ق) و لسانی شیرازی هم(م ۹۴۰)یاد کرد.
عالم آرای عباسی بدونِ تفکیک شیوه‌های شعریِ شاعران، شعرای دوره‌ی آغازینِ عصرِ صفوی تا زمانِ شاه عباس را چنین برمی‌شمارد: مولانا خمیری اصفهانی، مولانا محتشم کاشانی، مولانا ولی، مولانا وحشی یزدی، خواجه حسین ثنایی خراسانی، مولانا ملک طیفور انجدانی و برادرش مولانا داعی، میر والهی قمی، مولانا ملک قمی، مولانا فهمی، مولانا حاتم کاشی، میر حضوری قمی، میر صبری روزبهان اصفهانی، میرزا حسابی نطنزی، قاضی نور اصفهانی، مولانا حزنی، مولانا هلاکی همدانی و مظهری کشمیری که اغلب در اصفهان به شهرت رسیدند.
مولانا فروغی عطار، مولانا طبخی قزوینی، سلطان فقراء، کاکای قزوینی و مولانا شرمی که بیشتر در قزوین اقامت داشتند.(2)
شعرای دیگری نیز در عصرِ صفوی وجود داشتند که در ایران و یا خارج از کشور یعنی هندوستان و عثمانی به شهرت رسیدند و نامی کسب کردند. تعدادی از آنان را که شهرتِ بیشتری یافتند می‌توان چنین برشمرد: بابا فغانیِ شیرازی که دورانِ اصلیِ زندگی را در زمانِ آق‌قوینلو سپری کرد و قصایدِ اواخرِ عمرش که بیشتر در هند سروده شد، در منقبتِ حضرتِ علی علیه‌السلام(۹۲۵ ق). هاتفی که از خراسان برخاسته و از منسوبینِ جامی بود، دو منظومه‌ی جالب به نام‌های لیلی و مجنون و شیرین و خسرو دارد که به شیوه‌ی خمسه‌ی نظامی سروده است. وحشی بافقی که قصایدی در مدحِ طهماسبِ اول دارد و منظومه‌های خلدبرین و ناظر و منصور را به پایان رساند. منظومه‌ی فرهاد و شیرین وی را وصالِ شیرازی به پایان برد، زیرا وحشی در سالِ ۹۹۱ ق درگذشت. (3)
عرفی شیرازی(جمال‌الدین محمد)در شیراز به دنیا آمد ولی تا سنِ سی و هشت سالگی(۹۹۹ ق) اغلبِ عمر را در ترکیه‌ی عثمانی و هندوستان گذرانید. در منظومه‌ی وی دارای شهرتی خاص است. کتابِ وی به نامِ رساله‌ی نفسیه در تصوف به نثرِ بسیار معروف است.
وحید قزوینی از شعرای مورخ بود. وی در دربارِ عباسِ دوم به مقامِ وزارت رسید. شهرتِ وی بیشتر به دلیلِ وظایفِ سیاسی و نه شاعریِ وی است(م ۱۱۲۰ ق).
هاتفِ اصفهانی شهرتِ خود را مدیونِ ترجیع‌بندِ معروفِ خود است که یکی از شاهکارهای ادبِ فارسی است. هاتف اشعاری هم به عربی دارد که معروفیتِ زیادی برای وی کسب کرد(م ۱۱۹۸ ق).
شاعرانِ دیگری نیز در عصرِ صفوی می‌زیسته‌اند که عمرِ خود را بیشتر مصروفِ داستانسرایی، منظومه‌های عرفانی،《ساقی‌نامه》و یا《شهرآشوب‌نامه》کرده‌اند. یا اینکه معما و ماده تاریخ سروده‌اند که همگیِ آنان از لحاظِ صنعتِ شعری و مضامین، قابلِ تعمق و بررسی است. بویژه مجموعه‌های شهرآشوب و شهرانگیز که به‌طورِ سنتی به شرحِ اماکن و شهرها می‌پردازد و در خلالِ آن اوضاعِ اجتماعی، طبقاتِ صنفی و جامه‌های مختلف را بیان می‌کند و این قبیل اشعار از لحاظِ تاریخِ اجتماعی حایزِ اهمیت است. به‌طورِ مثال لسانیِ شیرازی اشعاری درباره‌ی شهرِ تبریز، صاحبانِ پیشه و هنر سروده است که آن را مجمع‌الاصناف نامید. سام میرزا شهرانگیز و محمد امین رازی شهرآشوب را سرود که هر دو قابلِ تعمق و بررسی است. (4)
پی‌نوشت:
۱. ذبیح الله صفا: تاریخ ادبیات در ایران، ج ۵، تهران، ۱۳۶۲، ص ۵۸۶.
۲. عالم آرای عباسی، ج ۱، ص ۱۷۸ تا ۱۸۹.
3. توجه علاقمندان به اشعار وحشی را به مجموعه اشعار وی با ویژگی‌های ذیل جلب می‌کنم: دیوان وحشی بافقی، به تصحیح حسین نجفی(تهران، ۱۳۳۸).
4. برای آگاهی بیشتر پیرامون شاعران عصر صفوی به کتاب‌های ذیل رجوع کنید:
سعید نفیسی: تاریخ نظم و نثر در ایران(تهران، ۱۳۴۰).
ذبیح‌الله صفا: تاریخ ادبیات در ایران، ج ۵، بخش ۱، تهران، ۱۳۶۲.
محمد نصرآبادی: تذکره نصرآبادی، تهران، ۱۳۱۷.
لطف‌علی آذربیگدلی: آتشکده آذر به کوشش سید جعفر شهیدی، تهران، ۱۳۳۷.
محمد رضا شفیعی کدکنی: شاعر آینه‌ها، تهران، ۱۳۶۶.
ادوارد گرانویل براون: تاریخ ادبیات ایران، ترجمه رشید یاسمی، ج ۴، تهران، ۱۳۱۶.
هرمان اته: تاریخ ادبیات ایران، ترجمه رضا شفق، تهران، ۱۳۳۷.
یان ریپکا: تاریخ ادبیات ایران، ترجمه عیسی شهابی، تهران، ۱۳۵۴.
بن‌مایه: تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر صفوی، دکتر مریم میراحمدی، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ اول ۱۳۷۱، رویه‌ی ۲۲۱ و ۲۲۲