پارینه سنگی پایانی (Upper Paleolithic یا Late Stone Age) سومین بخش از عصر پارینهسنگی در حدود 50 تا 40 هزاره پیش با ظهور تنوع وسیعتری از آثار مکشوفه و پیدایش نشانههایی از تمدن آغاز شد.
در سراسر دوران پارینه سنگی، انسانها بهطور کلی به عنوان عشایر شکارچی-گردآورنده زندگی میکردند. جوامع شکارچی-گردآورنده تمایل داشتند همچنان در گروههای کوچک باقی بمانند و به تساوی کامل انسانها اعتقاد داشتند. هرچند گاه با کسب منابع گستره غذایی یا دست یابی به شیوههای ذخیرهسازی منابع غذایی جمعیت آنها گسترش مییافت و جوامع پیچیدهتری نظیر ریاست قبیلهای (chiefdom) و طبقات اجتماعی تشکیل میدادند.
پایان پارینه سنگی پایانی همزمان با تغییرات زمین شناختی خاتمه پلیستوسن و آغاز هولوسن است. این دوره تقریباً دربردارنده عصر تجدد رفتاری (Behavioral modernity) انسان خردمند است. در این دروه انسان خردمند در سراسر اوراسیا و استرالیا گسترش مییابد و همزمان انقراض نئاندرتالها رخ میدهد. در اواخر این دوره، انسان وارد قاره آمریکا میشود.
در دیرینمردمشناسی و باستانشناسی دورهای است که از تقریباً ۴۰۰۰۰ سال پیش آغاز میشود و طی آن ابزارهای سنگی و چوبی تخصصیتر و پیچیدهتری ساخته و فرهنگهای گوناگونی ایجاد میگردد. این دوره تا پایان آخرین عصر یخبندان در حدود ۱۰ هزار سال پیش ادامه مییابد. تحول فرهنگی این دوره را به گسترش انسان خردمند در اوراسیا نسبت میدهند. این تحول انسان شناختی بین ۵۰ هزار تا ۴۰ هزار سال پیش رخ دادهاست. پراکندگی وسیع انسان خردمند، مستقیم یا غیرمستقیم، بر افول فرهنگ دیرپای نئاندرتالها مؤثر بودهاست. وضعیت انسان خردمند در منطقه زاگرس در ایران در توضیح این گذار از پارینهسنگی میانی به پسین در آسیای جنوبغربی اهمیت مطالعاتی زیادی دارد.
در آفریقا، توسعه ابزارهای تیغهای چندهزاره زودتر رخ داده بود و مرز پارینهسنگی میانی و پارینه سنگی پایانی واضح نیست. پارینه سنگی پایانی، بهطور خاص، محدود به اروپا و تا حدی غرب آسیا و شمال شرق آفریقا میشود. طی این تحول ساخت تیغهها (blade) و (burin) سنگی و استخوانی جایگزین تراشههای سنگی موستری شد. همچنین زمانبندی در بهرهبرداری از منابع و احتمالاً فرایند ذخیرهسازی گوشت پدیدار شد. همچنین، اشیاء و نگارههای تزیینی ایجاد شد و مواد خام همچون سنگ و عاج در مسافتهای طولانی تجارت میشد که نشان دهنده پیدایش جوامعی با سازماندهی پیچیدهتر بود. ساخت مجسمه، نقاشی، حجاری و دیگر شیوههای ابداع نمادها آغاز شد. بعد از ۲۰ هزار سال پیش، در خاتمه این دوره ساخت ابزارهای ریزتراشهای (microlithic) توسعه یافت و تمرکز بر منابع در ابعاد کوچک شکل گرفت.
