هرمزد چهارم پسر خسرو و شاهدخت ترک را به او داده بودندکه برای بهبود روابط میان آن پادشاه ساسانی و ترکان گرفتار میراث جنگ با بیزانس شدند.کوشش‌های تیبریوس برای پایان دادن به جنگ میان دو امپراتوری به کامیابی نرسید. بویژه که ایرانیان از باز پس دادن شهر دارا سرباز زدند و نیز خراج گزافی سالانه خواستار شدند موریس سردار بیزانسی در جنگ با  ایران در بین النهرین در582 پیروز شد ولی مرگ تیبریوس موجب شد که موریس برای تاجگذاری به پایتخت باز گردد. جای او را سرداران ناشایسته‌ای گرفتند که شکست یافتند و پیکار همچنان با پیروزی و شکست ادامه یافت. اما پدیده نگران کننده تاخت و تاز ترکان بود به پاره شمال شرقی امپراتوری ساسانی. خوشبختانه ایران سرداری شایسته داشت از خاندان مهران به نام بهرام چوبین که ترکان را در نزدیک هرات و در سال 589 میلادی شکستی سخت داد (فرای، 1388:532).

بهرام چوبین پس از پیروزی به ترکان از آمودریا گذشت و بسیاری غنیمت یافت. اما بر پیرامون کارهای او افسانه ها تنیده‌اند که راست را از دروغ نتوان باز شناخت و نیز داستان‌ها درباره بهرام چوبین و بهرام گور پرداخته‌اندکه درهم رفته است دشوار می‌نمایدکه پادشاهی که به دست بهرام در مشرق کشته شد شاه ترکان غربی باشد. بلکه پادشاهی بود دست نشانده. اینکه تاخت و تازهای ترکان به ایران از نظر زمانی هماهنگ شده بود با دست اندازی بیزانسیان و حمله‌های گاهگاهی عربان در سوی غرب به قصد پایان بخشیدن بر انحصار ساسانیان در بازرگانی شرق و غرب. آنگاه این سردار نام‌آور را به قفقاز گسیل داشتند که با آن که تئوفیلاکتوس (کتاب 3،بند6) گویدکه ایرانیان د رجنگ برتری داشتند پیکارهای میان دو امپراتوری به پایان نیامده بود  و بهرام با کامیابی‌های نخستین همچنان به کارزار ادامه داد. ولی در یک درگیری بهرام شکست یافت و این امر مایه سرکشی در ایران گشت. هرمزد بنا به گفته طبری (ج 1،987) و ثعالبی(637تا638) و دیگر نویسندگان عربی و فارسی بزرگان را سرکوب و ناتوانان را یاری کرد، که نمودار مخالفت با سیاست خسرو و نیز نشانه آشفتگی و درهم ریختگی اوضاع کشور بود. تنزل پایگاه بهرام و سرکشی او را که از رشک هرمزد دانسته‌اند، بی‌گمان ریشه‌ای ژرف داشت از ناخشنودی بزرگان از پادشاهی که داشتند. بهرام از آن رو مایه حسد هرمزد بود که وی را از همه سو بزرگان پشتیبانی می‌کردند. سپاهیانی که برای تاختن به بهرام گسیل داشته بودند بدو پیوستند و بهرام به سوی تیسفون روان گشت. در پایان 589 بزرگان از هرمزد پشتیبانی نکردند و موبدان نیز از تسامح او در برابر دین‌های گوناگون و حتی دوستی با سران مسیحی و دیگر دین‌های غیر زرتشتی ناخشنودبودند، پس پادشاه را رها کردند. بر اثر یک شورش که در دربار روی داد بزرگان  که دست هرمزد زندانی شده بودند، رهایی یافتند سرکشان را دو برادر ناتنی پادشاه با نام‌های بیندو و بستام رهبری می‌کردند. هرمز گرفتار و کور شد. در فوریه 590 میلادی خسرو ابروز یا پرویز یعنی پیروزمند بر تخت نشانده شد، و اندکی بعد هرمزد به قتل آمد. اما بهرام با پسر هرمز آشتی نکرد و در حلوان پیکار در گرفت. خسرو که دید از شکست دادن این سردار کارآموزده ناتوان است به تیسفون و سپس به مرز  بیزانس گریخت. در مارس 590 حاکم سیرسسیوم او را پذیره شد و درخواست خسرو برای پناهندگی و یاری جستن در بازیابی تاج و تختش به نزد موریس امپراتور به قسطنطنیه گسیل شد. به خسرو پناهندگی داده شد تا آنکه برای یاری بدو بررسی به عمل آید بهرام و خسرو هر یک پذیرفتند تا درصورت برخوداری از یاری بیزانس و پیروزی بر رقیب بعضی شهرهای مرزی را به آنان واگذارند (فرای، 1388:534).

جریان رویدادهای که مایه بازیابی تاج و تخت خسرو پرویز گشت در آثار تئوفیلاکتوس تئوفانس و نیز متون عربی آمده است سلطنت بهرام تنها یک سال پایید. حقانیت خاندان ساسانی در کاستن از پشتیبانان بهرام غاصب موثر افتاد و نخستین شهر عمده‌ای که به خسرو و یاران بیزانسی او پیوست نصیبین بود. بیندو عموی خسرو را که به همراه خسرو به تبعید رفته بود با سپاهی به ارمنستان گسیل داشتند تا از عقب نشینی بهرام بدانجا جلوگیری کند، زیرا بهرام در دشت و تیسفون شکست یافته بود. بهرام به آذربایجان رفت و سرانجام شکست یافت و به ترکان در آسیای میانه پناهنده شد و پس از یکسالی در آنجا کشته شد. بدین گونه پادشاهی بهرام پایان یافت که بیش از خسرو پرویز فرمانروایی خویش نظر نوازندگان و داستانسرایان ایرانی را به خود جلب کرده بود. ولی باز هم آرامش بدان سرزمین‌ها باز نیامد (فرای، 1388:534).

خسرو ناگزیر از‌ واگذاری سرزمین‌هایی به بیزانس بود و نیز پاداش دادن پشتیبانان و کیفر دادن به دشمنان، خود، این کار خودمایه گرفتاری شد. خسرو نمی‌دانست با عموهایش که برانگیزنده دشمنی و مرگ پدرش بودند چه رفتاری پیش گیرد. بیندو را کشت، ولی بستام گریخت و سربه شورش گذاشت و درکوه‌های البرز پشتیبانان پیشین بهرام چوبین را گرد خود فراهم آورد توانست مستقلاً در آنجا حکومتی پدیدار کند و حتی آن را گسترش دهد و سرزمین‌های شمال شرقی ایران را زیر فرمان آورد. تا 601 سراسر امپراتوری به زیر فرمان خسرو پرویز در نیامد (فرای، 1388:535).

صلح و روابط نیکو با بیزانس تا پایان سلطنت موریس با آنکه عربان غسانی از هواداران بیزانس در سال 600 بر قلمرو ساسانی دست اندازی می‌کردند پایدار ماند. به قتل آمدن موریس به دست فوکاس یک افسر در 602 میلادی مایه دگرگونی اوضاع شد. خسرو این رویداد را بهانه‌ای ساخت برای از سرگیری دشمنی‌ها و هنگامی که فرستاده امپراتور رسید او را زندانی ساختند. فوکاس گرفتار سرکشی‌ها در سراسر امپراتوری بیزانس گشت و ادسا که همچون مهمترین شهر در شمال سوریه جایگزین انطاکیه گشته بود به دست سپاهیان گسیل شده از سوی فوکاس شهربندان شد. خسرو در604 سپاهی به سوی ادسا (اورفا) که شهربندان شده بود فرستاد و آنجا را به تصرف آورد. سپس«دارا» هم در 605 پس از اندک زمانی سقوط کرد و خسرو برآن شد تا دامنه جنگ را به قلب کشور دشمن بکشاند. سپاهی که به ارمنستان گسیل گشت با کامیابی فراوان پیشروی کرد و سپس به کاپادوکیا درآمد و در607 شهرهای دیگری مسخرگشت. در610 فوکاس از تخت فرو افتاد و کشته شد و هراکلیوس بر تخت نشست و بر آن بود تا  بی‌درنگ با خسرو آشتی کند .اما خسرو نپذیرفت و پیکارادامه یافت با کامیابی‌های بیشتری برای ایرانیان. در613 دمشق به تصرف درآمد و سال بعد اورشلیم‌، که از جمله غنیمت‌ها صلیب راستین مسیح بود که به تیسفون برده شد. در 615 یک سردارایرانی به کالسدون (قاضی کوی) در آمد که روبروی قسطنطنیه است. در617 پادشاه آوارها به پشت باروی پایتخت بیزانس رسیده بود. هراکلیوس نومیدانه بر آن شد تا شهر را فروگذارد و به شمال افریقا رود. بویژه که پس از تصرف مصر سرچشمه عمده گندم امپراتوری هم در619 به دست ایرانیان افتاده بود (فرای، 1388:535).

با آنکه خسرو پرویز مرزهای کشورش را تا حدود امپراتوری هخامنشی گسترش بخشید ولی هراکلیوس همچنان برپا بود و دست به اصلاحات مهمی زد وکشورش را به بخش‌های بزرگ نظامی تقسیم کرد و بر آنها سران سپاهی گمارد و به جای مزدوران، جنگاوران را از مردم محلی به خدمت گرفت. جهادی درگرفت که در آن مردم بومی با پشتیبانی کلیسا همداستان شدند چون بیزانس در دریاها برتری داشت پس هراکلیوس در622 سپاهی از راه دریا سیاه به ارمنستان فرستاد و در آنجا پیشروی کرد و سپاهیان ایران را شکست داد آوارها را  با پرداخت خراج سنگینی به پیمان بستن راضی کردند، ولی باز هم خسرو همچنان در ادامه پیکار پا فشاری می کرد. در سال بعد هراکلیوس پیشروی را از سرگرفت و سپاهیان ایران را به فرماندهی شاهین که درگذشته تا کالسدون رفته بود و نیز سردار دیگر شهر براز را شکست داد. هراکلیوس به آذربایجان درآمد و آتشگاه آذرگشنسپ را در گنزک یا شیز گرفت و غارت کرد هراکلیوس برخلاف انتظار زمستان هم از آذربایجان بیرون نرفت و در زمستان‌گاه‌های شمالی آنجا گذراند. خسرو بر آن شد تا از شیوه هراکلیوس تقلید و حمله غافلگیرانه کند و با یاری آوارها به قسطنطنیه بتازد (فرای، 1388:536).

ولی نیروی دریایی بیزانس از کامیابی این نقشه جلوگیری کرد و هراکلیوس بازنگشت و قمار بزرگ خسرو هم به ناکامی کشید. هراکلیوس در دورن ایران نیز بیکار ننشسته بود و با ترکان خزر که حکومتی در قفقاز برپا کرده بودند همدست شد و در 627خزران با بیزانسیان به سوی جنوب به سرزمین آذربایجان درآمدند و بی آنکه چندان مانعی بر سر راه خود بیابند به چپاول پرداختند. هراکلیوس باز هم به بخش‌های جنوبی‌تر بین‌النهرین درآمد و خسرو در نومیدی همه سپاهیان خود را از آناتولی باز خواند. اما پیش از آنکه کانون پایداری موثری در برابر هراکلیوس پدیدار گردد وی «دستگرد» را در628 که در مشرق تیسفون بودگرفت. خسرو در آنجا کاخی فراخ داشت که مجتمعی بود با بسیاری چیزهای گرانبها. سپس هراکلیوس به شمال بین النهرین به زمستانگاه رفت (فرای، 1388:536).

خسرو ناکام گشته بود و گویا شکست خود را به گردن سرکشی شهر براز انداخت و بر سر آن بود تا او را گوشمال دهد و نیز شاید توطئه‌ای پا گرفت. از این  رو با همداستانی شیرویه پسر خسرو در پایان فوریه (بهمن) 628 میلادی او را از تخت فرو کشیدند و به زندان افکندند. شیرویه با نام قباد دوم به تخت نشست. بی‌درنگ با هراکلیوس به مذاکره برای صلح پرداخت و اسیران را مبادله کردند و اشیای یادگاری و مقدس و غنایم را پس دادند و سپاهیان ساسانی قلمرو بیزانس را ترک گفتند .فرمانروایی شیرویه کمتر از سالی پایید که درگذشت و این شاید از بیماری واگیر بود. پسرش که کودکی بیش نبود اردشیر سوم نام یافت و شاهنشاه شد. شهر براز که سپاهی گران داشت  بر آن شد تا خود تاج بر سر نهد و به سوی تیسفون تاخت و سپاهی را که به جنگ او فرستاده بودند شکست داد و شاه خردسال را کشت. شهر براز از خود نیز پس از دو ماه پادشاهی کشته شد (فرای، 1388:537).

خسرو پرویز، با وجود معایب و اشتباهاتش، شاهنشاهی با اراده و نیرومند بود و در مدت سلطنت دراز خود توانست از حرص و جاه طلبی بزرگان جلوگیری کند. اما تعدیات و جنگ‌های او کشور را فقیر کرد و شکست‌های سنوات اخیر جنگ ایران و روم ضربتی هولناک بر کشور وارد آورد. مرگ خسرو موجب غلیان هوی و هوس و طغیان حرص و آز شد و قدرت دودمان پادشاهی، به علت سلطنت بی دوام و مستعجل جانشینان خسرو ضعیف و بی‌مایه گشت. قباد دوم «شیرویه» پس از شش ماه پادشاهی وفات یافت، بعضی گویند او را زهر دادند و بعضی مرگ او را به طاعونی نسبت می‌دهند که به ایران سرایت کرد و گروهی عظیم از مردمان را به هلاکت رسانید. آنگاه پسر شیرویه را، که طفلی خردسال بود، به نام اردشیر سوم بر تخت نشاندند و خوانسالاری رئیس کل آبدارخانه ماه آدُرگشنسپ به قیمومت او برقرار شد و در واقع مقام نیابت سلطنت یافت. فرخان شهروراز، سردار معروف خسرو پرویز، نمی‌خواست که زیر بار اطاعت یکی از همگنان خود برود، با قیصر هرقل یار شد و سپاه خود را به جانب تیسفون راند. در این شهر دو تن از بزرگان، یکی نیوخسرو، رئیس نگاهبانان سلطنتی، دیگر نامدار گشنسپ، سپاهبد نیمروزه با او یار شدند. پس شهروراز سپاه خود را وارد تیسفون کرد، پادشاه خردسالی را، که بیش از یک سال و نیم سلطنت نرانده بود، هلاک کرد و هرچند از تخمه شاهی نبود، به تقلید وهرام چوبین و وستهام[بستام]، به پادشاهی نشست. چون شمطای عیسوی در سابق به یکی از دختران شهروراز اهانت کرده بود، در این وقت، که شهروراز به سلطنت رسید، فرمان داد تا شمطا را از زندان برآورده، در برابر کلیسایی که مجاور املاک خانواده او بود، مصلوب کردند. اما مخالفان شهروراز به ریاست ماهیار، اندرز بد اسواران، وزادان فرخ، که دیگری از بزرگان بود و پس فرخ، که از نجبای جوان استخری بود، و دو برادر پس فرخ، که با او در دسته نگهبانان پادشاهی (گارد سلطنتی) خدمت می‌کردند، قیام نمودند و این سه برادر شهروراز غاصب را به قتل رساندند (کریستنسن، 1390:357)

خسرو سوم، که پسر قباد دوم، برادرزاده خسرو پرویز، بود، در قسمت شرقی کشور او را به سلطنت سلام دادند، ولی فرمانفرمای خراسان  او را به قتل آورد. در تیسفون دیهیم شاهی را بر سر بوران، دختر خسرو پرویز، نهادند و او در مقابل خدمت شایانی که پس فرخ به خانواده سلطنتی کرده بود. مقام وزارت را به او سپرد و پس از عقد مصالحه قطعی با دولت روم جهان را وداع گفت. مدت پادشاهی او تقریباً یک سال و چهار ماه بود. ایرانیان، پیش از آنکه گفتگوی مصالحه اخیر با دولت روم به جایی برسد، خاج مقدسی را، که در عهد خسرو پرویز از بیت المقدس آورده بودند، مسترد کردند. جشن بزرگی که به این مناسبت در بیت المقدس گرفته شد، تاریخش سال ۶۲۹ میلادی است. گویا در این جاست که باید عهد سلطنت کوتاه شخصی را ذکر کنیم که به نام پیروز (دوم) به شاهی نصب شد. بعد از او آزرمیدخت، خواهر بوران، در تیسفون تاج بر سر نهاد و چند ماهی بیش سلطنت نراند. بنابر قول طبری، یکی از سپهبدان، موسوم به فرخ هرمزد مدعی سلطنت شد و ملکه را به زنی خواست. چون آزرمیدخت نمی‌توانست علناً مخالفت کند، در نهان وسایل قتل او را فراهم آورد. آنگاه پسر فرخ هرمزد، که رستهم نام داشت، با سپاه خود پیش راند و پایتخت را گرفته، آزرمیدخت را خلع و کور کرد. کسی از کیفیت وفات او آگاه نیست. مقارن این احوال، در حدود سال ۶۳۰ و 632 دو تن سلطنت کرده‌اند. هرمزد پنجم و خسرو چهارم، که جز نامی از آنها معروف نیست. ظاهراً این دو تن فقط در بعضی قسمت‌های کشور به پادشاهی پذیرفته شده‌اند. فرخزاد خسرو، که از اعقاب خسرو پرویز بود، بر پایتخت ایران تیسفون دست یافت (کریستنسن، 1390:357)

در فاصله چهار سال، تقریباً کشور ایران ده شاهنشاه دید. عاقبت یکی از اخلاف خسرو پرویز را که پسر شاهزاده شهریار بود و یزدگرد نام داشت، یافتند. یزدگرد در استخر فارس متواری می زیست. بزرگان استخر او را پادشاه خواندند و در آتشکده آنجا که معروف به آتشکده اردشیر بود، تاج بر سرش نهادند. هواخواهانش به جانب تیسفون روی آوردند. و به یاری رستهم[رستم فرخزاد]، سپاهبد، آن شهر را گرفتند و فرخزاد خسرو را هلاک کردند. به این ترتیب همه کشور ایران، برای آخرین بار، در زیر فرمان یزدگرد سوم در آمد و صورت واحد گرفت. در این زمان رجال مقتدر عبارت بودند از: راستهم و برادرش فرخزاد، که منصب دریگبد (ریاست امور دربار) را داشت، و زادویه رئیس خدمه، همین شخصی بود که سابقاً فرخزاد خسرو را به تخت نشانید. اوضاع دولت ساسانی بر این منوال بود که از بیابان عربستان، لشکرها از عرب بادیه نشین وحشی و بی تمدن، که تعصب مذهبی و روح غارتگری محرک آنان بود، به فرمان عمربن الخطاب، که از رجال سیاسی درجه اول به شمار است، به ایران روی نهادند. علت این که قومی وحشی، چون عرب بیابانی، در ظرف مدت قلیلی توانست که دولتی صاحب تأسیسات نظامی، مانند دولت ساسانی را از میان بردارد، اغتشاش و فسادی بود که بعد از خسرو پرویز در همه امور ایران رخ داد. این احوال نتیجه سیاست نظامی جدیدی بود که از زمان انوشیروان در پیش گرفتند. تحولاتی که در طی این مدت رخ داد، کشور را به طرف تسلط سرداران لشکر سوق می‌داد. هر سپاهبد یا والی ایالت خود را مانند روزگار قدیم، به منزله اقطاع و تیول موروثی می‌کرد و خود را از ملوک الطوایف قدیم می‌شمرد، مخصوصاً پس از آنکه خاندان سلطنتی به انحطاط کامل افتاد، این تصور قوت گرفت. بسی از سرداران، که از دودمان شاهی نبودند، در صدد گرفتن تاج و تخت برآمدند. سپاهبد فرخ هرمزد می‌خواست با عقد کردن ملکه آزرمیدخت به پادشاهی نایل آید، اگرچه این آرزو زندگانی او را بر باد داد، ولی پسرش رستهم انتقام او را کشید. مورخان ارمنی این پدر و پسر را ایشخان آذربایجان خوانده‌اند، که در زبان ارمنی به معنی شاهزادگان است (کریستنسن، 1390:358).

 تسلط سرداران و ولات آخرین دوره تحولات سیاسی عهد ساسانیان است، اما این ملوک الطوایفی جدید وقت پیدا نکرد که کاملا ریشه فرو برد و ثابت شود، حمله عرب اساس آن را برانداخت. با وجود این مرزبانان مرو و مروالرود و سرخس و کوهستان، در این موقع تقریبا مستقل بودند (کریستنسن، 1390:358).

حتی از زمان پیروز (اول) هم، ممالکی که در مشرق مروالرود واقع است، از تسلط دولت ایران خارج بود هرات هم دیگر جزو قلمرو ساسانی محسوب نمیشد. مقارن حمله عرب، ولایات ساحلی بحر خزر در تصرف یکی از سرداران دیلمی بود، که او را موتا یا مورتا می‌خوانند. سلاطین ممالکی که مجاور سرحدات شرقی و شمالی ایران بودند، اغلب به القاب مخصوصی معروف اند. در اینجا نام چند ولایت را با لقب امرای آنها ذکر میکنیم نسا (وراز) - ابیورد (و همنه) - خوارزم (خسرو خوارزم) - بخارا (بخار خود او) - وردانه (وردانشاه) -سمرقند (طرخان) - اسروشته (افشین) - سغد (اخشید)- فرغانه (اخشید)-اختل (خطلان شاه یا شیر خط لان) - ترامد (تریادشاه) جوزجان (گوزگان خودای) -روب (روب خان) - طالقان (شهرگ) -هرات (ورازان) - غرچستان (وراز بندگ) - سیستان (زنبیل) - کابل (کاؤلشاه) و در تخارستان، مشرق بلخ، یبغو سلطنت می‌کرد و امیری به نام شاد تابع او محسوب می‌شد. نیزک طرخان، که در بادغیس بود، مطیع این شاد به شمار می‌آمد.(کریستنسن، 1390:359).

رستهم، که در این وقت نایب السلطنه حقیقی ایران محسوب می‌گشت، مردی صاحب نیروی فوق العاده و مدیری با تدبیر و سرداری دلیر بود. او کاملاً از خطر عظیمی که در نتیجه حمله اعراب به کشور ایران روی آورده بود، اطلاع داشت؛ پس فرماندهی کل نیروی لشکری را به عهده گرفت و در دفع دشمن جدید کوششی دلیرانه کرد. سپاهی بزرگ در پیرامون پایتخت حاضر شد. اما خلیفه عمر دست پیش انداخت. در سال ۶۳۶ سپاه ایران، در قادسیه، نزدیک حیره، باسعد بن وقاصی سردار عرب روبرو شد. جنگ سه روز طول کشید و به شکست ایرانیان خاتمه یافت. رستهم، که شخصاً حرکات افواج ایران را اداره می‌کرد، و در زیر خیمه نشسته و درفش کاویان را در برابر خود نصب نموده بود، کشته شد و درفش کاویان، که نمودار شوکت و قدرت ایران بود، به دست اعراب افتاد. ایرانیان این درفش را متعلق به ادوار باستانی تاریخ خویش می‌دانستند. چون هزار سال از دوره ظلم دهاگ (ضحاک) غاصب سپری شد، آهنگری کاوگ  نام  پیشبند چرمین خود را بر نیزه کرد و قدم در میدان شورش نهاد. شورشیان دهاگ را از تخت به زیر آوردند و فریدون را، که شاهزاده جوان از نسل پادشاهان سلف بود، بر سریر پادشاهی نشاندند (کریستنسن، 1390:360).

 از آن زمان پیشبند کاوگ آهنگ را درفش سلاطین ایران شد و آن را به نام کاوگ، درفش کاویان نامیدند. چند تن از مورخان ایران و عرب این درفش را، به صورتی که در جنگ قادسیه به چنگ عرب افتاد، وصف کرده‌اند. بنا بر قول طبری، این درفش، که از پوست پلنگ بود، هشت ارش عرضی و دوازده ارش طول داشت. بلعمی گوید ایرانیان در هر جنگ که این درفش را در پیش روی داشتند، مظفر می‌شدند و پس از هر فتح گوهری چند بر جواهر آن درفش می‌افزودند، چندانکه این درفش غرق زر و سیم و گوهر و مروارید شده بود. توصیف مسعودی نیز از این درفش شبیه طبری است، جز اینکه گوید آن را بر چوبهایی نصب کرده بودند، که یکی به دیگری می‌پیوست. در عبارت دیگر گوید‌، این علم پوشیده از یاقوت و مروارید و گوهرهای گوناگون بود. بنابر قول خوارزمی، این درفشی از پوست خرس یا به قولی از پوست شیر ساخته شده بود و پادشاهان در جنگ‌ها به آن تیمن و تبرک می‌جستند و آن را از زر و گوهرهای گرانب‌ها پوشیده بودند. ثعالبی نیز حکایت می‌کند که پادشاهان درفش کاویان را موجب کامیابی خویش می‌شمردند و در تزیین آن به جواهر قیمتی با یکدیگر هم چشمی می‌کردند و کمال جهاد را در زیور بستن آن می‌نمودند، چنانکه پس از مدتی از یکتای جهان و شاهکار قرون و اعجب عجایب روزگار شد. این درفش را پیشاپیش سپاه می‌بردند و جز فرمانده کل سپاه کسی را شایسته نگهداری آن نمی‌دانستند. پس از آنکه جنگ به فیروزی خاتمه می‌گرفت، پادشاه درفش را به گنجوری، که مأمور نگاهداری آن بود، می‌سپرد. بنابر روایت مطهر بن طاهر المقدسی، این درفش در آغاز از پوست بزغاله یا از چرم شیر بود، بعد ایرانیان آن را از زر و پارچه زربفت ساختند. فردوسی در جلد اول شاهنامه در داستان ضحاک، چنین گوید:

 از آن چرم کاهنگران پشت پای            بپوشند هنگام زخم درای

 همان کاوه آن بر سر نیزه کرد              همانگه به بازار برخاست کرد

 چو آن پوست بر نیزه بر دیدکی           به نیکی یکی اخترافکند پی

بیاراست آن را به دیبای روم                از گوهر برو پیکر و زرش بوم

بزد بر سر خویش چون گرد ماه             یکی فال فرخ پی افکند شاه

فروهشت زوسرخ و زرد و بنفش            همی خواندش کاویانی درفش

از آن پس هر آن کسی که بگرفت گاه     به شاهی به سر بر نهادی کلاه

بر آن بی‌بها چرم آهنگران                             بر آویختی نو به نو گوهران

ز دیبای پرمایه و گوهران                    بدانگونه گشت اختر کاویان

که اندر شب تیره خورشید بود             جهان را از او دل پرامید بود

دیگر از مطالب شاهنامه چنین بر می‌آید که درفش کاویان و تاج از جمله علامات شاهی بود. در زمان جنگ اختر کاویان را پیش تخت شاه می‌زدند. به فرمان شاه پنج موبد آن را پیشاپیش سپاه می‌بردند و در میدان جنگ به زیبنده‌ترین پهلوانان می‌سپردند ابن خلدون گوید که صورت طلسمی با اعداد و علائم نجومی بر درفش کاویان دوخته شده بود. در جنگ قادسیه، بنابر قول مسعودی، این درفش گرانبها به دست عربی موسوم به ضرار بن الخطاب افتاد، که آن را به سی هزار دینار فروخت، ولی قیمت واقعی آن ۱۲۰۰،۰۰۰ دینار بود، (در اشنیه، همین مؤلف گوید، بهای آن درفش ۲،۰۰۰،۰۰۰ دینار بود). از طرف دیگر، ثعالبی گوید که سعدبن ابی وقاص، سردار عرب «این درفش را به سایر خزائن و جواهر یزدگرد، که خداوند نصیب مسلمانان کرده بود، افزود و آن را با تاج‌ها و کمرها و طوق‌های گوهرنشان و چیزهای دیگر برداشته، به خدمت امیرالمؤمنین عمر بن الخطاب برد. عمر گفت آن را گشوده پاره پاره نمایند و میان مسلمانان قسمت کنند.» پس از این فتح بزرگ، مسلمانان حیره را گرفتند. بعد به جانب تیسفون روی نهادند. در سال ۶۳۷ ویه اردشیر بعد از دو ماه محاصره مسخر شد. ساکنان آن، که از گرسنگی جز رمقی نداشتند، خود را به تیسفون انداختند، که در جانب چپ دجله بود. یزدگرد با دربار و حرمسرای خود از پایتخت گریخت، در حالی که «هزار نفر طباخ و هزار تن رامشگر و هزار تن یوزبان و هزار تن بازیان و جماعتی کثیر از سایر خدمه همراه او بودند؛ و شاهنشاه این گروه را هنوز کم می‌دانست. نخست یزدگرد به حلوان رفت و در آنجا هم چون از حمله اعراب فارغ نبود، به داخل کشور ماد شتافت. جماعتی بسیار از ساکنان تیسفون همه دارایی را رها کردند تا شاید جان به سلامت ببرند. بهار بود و دجله طغیانی داشت. ایرانیان پل‌ها را بریده و قایق‌ها را از ساحل غربی شط دور کرده بودند. اما لشکر عرب گداری یافت و بدون آسیبی خود را به ساحل شرقی رساند. افواج نگهبان ایرانی عرضه تیغ شدند و باقی سپاهیان شاهنشاهی رو به هزیمت نهادند. سعد بن ابی‌وقاص با فتح و فیروزی وارد پایتخت خالی شد، در برابر ایوان کسری اردو زد و خود داخل کاخ‌ها شد. در آنجا همه خزاینی را، که شاهنشاه نتوانسته بود ببرد، یافتند، مثل سبدهای مهر شده پر از اشیا زرین و سیمین، جامه‌ها، گوهرها، اسلحه، ادویه و عطریات لطیف. فوجی از عرب در دنبال هزیمتیان تا پل نهروان پیش رفت و چند رأس دواب غنیمت گرفت، که گنج‌ها و علائم بسیار گرانبهای سلطنتی را می‌بردند. در صندوقی که بر شتری بسته بود، چیزهای بسیار نفیس دیدند، من جمله تاج خسرو پرویز و قبای او، که از پارچه زربفت مرصع به جواهر و مزین به مروارید بود. جامه‌های زربفت دیگر نیز در آن صندوق یافتند. در صندوق‌های دیگر زره، خود، ران بند، بازوبند و شمشیر خسرو پرویز، که همه از طلا بود، به دست آمد؛ پس آنگاه زره، جوشن و شمشیرهایی که از هرقل قیصر روم و خاقان ترک و داهر Dahir پادشاه هند و وهرام چوبین غنیمت گرفته بودند، با اسلحه پیروز و قباد اول و هرمزد چهارم و سیاوش و نعمان، به دست عرب افتاد. شمشیرهای خسرو و نعمان را با تاج خسرو نزد خلیفه، عمر، فرستادند. عمر تاج را در کعبه آویخت . قالی معروف «بهار کسری» هم در جزو غنائمی بود که نزد عمر فرستادند. عمر گفت تا آن را قطعه قطعه کرده میان اصحاب رسول تقسیم نمودند. علی (علیه السلام) سهم خود را به بیست هزار درهم فروخت. پس خمس غنایم را، که به خلیفه تعلق داشت، جدا کرده، باقی را در بین شصت هزار تن سپاهیان سعد قسمت نمودند. گویند به هر تن ۱۲۰۰۰ درهم رسید . شاهنشاه آخرین کوشش خود را کرد و از همه اقطار کشور لشکر خواست. سرداری سالخورده به نام پیروزان را فرماندهی کل سپاه داد، که در سال ۶۴۲ با عرب در نهاوند مقابل شد. جنگی سخت رخ داد، ولی شکست به ایرانیان افتاد. پیروزان به دست خصم اسیر و مقتول شد. آنگاه کشور ماد در برابر حمله مسلمانان بی مانع گشت و اثری از لشکر شاهنشاهی نماند. دفاع ایالات ایران به عهده مرزبانان و سایر امرای محلی قرار گرفت و بعضی از این سرداران مثل هرمزدان، در خوزستان مقاومتی سخت، ولی بی فایده، نشان دادند. همدان و ری مسخر لشکر عرب شد، بعد نوبت به آذربایجان و ارمنستان رسید. یزدگرد خود را به اصفهان کشیده بود و در آنجا با گروهی کثیر از واسپوهران می‌زیست. چنین پیداست که این شهر در پایان دوره ساسانی مرکز واسپوهران ایران محسوب می شده است، واسپوهران آمارکار یا «مستوفی خراج واسپوهران» در اصفهان مقام داشته است. یزدگرد سیصد تن، که ۷۰ نفر آنها از اشراف بزرگ و واسپوهران بودند، به استخر فرستاد و بعد از آنکه اصفهان به دست اعراب افتاد، خود نیز به استخر پناه برد. آنگاه واسپوهران را به شوش فرستادند. در این شهر واسپوهران به ابوموسی سردار عرب تسلیم شده، اسلام اختیار کردند. استخر هم مسخر شد و همه ایالت فارس، که گاهواره خاندان ساسانی بود، به دست مسلمانان افتاد. یزدگرد، که جز عنوان شاهنشاهی نداشت، باز هم رو به هزیمت نهاد. سپاهبد طبرستان او را به پناه خود خواند و اگر این دعوت را می‌پذیرفت، شاید میتوانست در پناه جبال عظیم طبرستان قدرت خود را نگاه دارد، چنانکه سپاهبدان بیش از یک قرن استقلال خود را در برابر حملات مسلمانان حفظ کردند. ولی یزدگرد سیستان و خراسان را ترجیح داد و سعی بی فایده کرد تا شاید امرای محلی را، که در این وقت کاملا مستقل بودند، به برداشتن سلاح و مقابله خصم بکشاند، اما میسر نشد. یزدگرد پیش از این در سال ۶۳۸ از خاقان چین استمداد کرده بود. پس از نیشابور به طوس رفت، ولی کنارنگ آنجا، که مایل نبود او را پناه بدهد، هدیه‌های گرانبها پیش برد و گفت قلعه‌ی طوس گنجایش موکب شاهی را ندارد. پس ناچار یزدگرد به مرو رو نهاد. بنابر روایت بلعمی، «چون به مرو آمد با او چهار هزار سوار بود، چنانکه حرب را نشایست، همه دبیران و طباخان و [بانوان حرم ودیگر زنان و پیرمردان و کودکان خاندان شاهی] با او خواسته نبود و از جایی چیزی برای او اندر نمی‌آمد (کریستنسن، 1390:363).

آنگاه ماهوی مرزبان مرو، که می‌خواست از این مهمان ناخوانده خلاص شود، با نیزک طرخان متحد شد. وی از اتباع (یا فرمانبر یکی از اتباع) یبغوی تخارستان بود. نیزک فوجی را به گرفتن یزدگرد فرستاد. پادشاه برگشته بخت شتابان رو به فرار نهاده و تنها در تاریکی شب با جامه زربفت و زیور شاهوارگریزان شد. چون زمانی سرگردان و حیران به هر سوی رفت، خسته و درمانده شده به آسیابی در آمده، از آسیابان درخواست که مکانی برای گذراندن شب به او بدهد. آسیابان او را نمی‌شناخت، اما از دیدن جامه های زیبا و گرانبهای آن مرد غریب به طمع افتاد و چون شاه به خواب رفت، او را به قتل رسانید، یا بنا به روایت دیگر سواران ماهوی، که در جستجوی یزدگرد بودند، او را خفته در آسیا یافتند و هلاکش کردند. ثعالبی گوید، جسد این شهریار وارونه بخت را در رود مرو انداختند. آب او را همی برد، تا به جدولی که رزیگ نام دارد، آنجا به شاخه درختی پیچید و اسقف نصارا جسد شاه را شناخت، او را در ردایی مشک آلود بسته دفن کرد. این در سال ۶۵۱ یا ۶۵۲ میلادی اتفاق افتاد (کریستنسن، 1390:363).

 از سرگذشت خاندان یزدگرد اطلاع قلیلی داریم. مسعودی فرزندان او را چنین می‌شمارد دو پسر وهرام و پیروز، و سه دختر اَدرگ و شهربانو و مردآوند. پیروز به چین رفت و کوشش کرد که به یاری لشکر چین تاج و تخت نیاکان را به دست آورد و شاهنشاهی خاقان را بر خود پذیرفت. ولی کاری از پیش او نرفت و در سال ۶۷۲ بدرود حیات گفت. اما شهربانو، بنابر روایت شیعیان، به عقد امام حسین (علیه السلام) درآمد. شیعیان به این ترتیب اولاد حسین (ع) را وارث خورنه، یا فرّه ایزدی شاهنشاهان ایران باستان، محسوب داشتند و کریم الطرفین شناختند. مسعودی گوید: «اکثر اعقاب یزدگرد در مرو ساکن شدند، ولی بیشتر اخلاف سلاطین و اعقاب چهارگانه ایرانیان هنوز در سواد (عراق) منزل دارند و نسب و حسب خود را نوشته حفظ می‌کنند، با همان اهتمامی که عرب قحطانی و نزاری در صیانت نسب خویش دارند». در سال ۷۲۹ - ۷۲۸، خسرو نامی، از اخلاف یزدگرد سوم، با ترکان همدست شد، تا سلطنت را به دست آورد، ولی به مقصود نرسید. ایرانیان را عادت این بود که تاریخ را از سال جلوسی هر پادشاهی به حساب می‌آوردند. چون بعد از یزدگرد ایران پادشاهی نیافت، زردشتیان همان سال جلوس یزدگرد سوم را مبدا تاریخ خود قرار داده و تا این زمان دنبال کرده‌اند و آن را تاریخ یزدگردی می‌خوانند.

جدول زمان بندی شده شاهان ساسانی