آمار چک در دهمین ماه سال، نشان دهنده چرخیدن اقتصاد کشور به شکل مطلوب است. براساس داده‌های بانک مرکزی، در دی‌ماه سال‌جاری نسبت ارزشی چک‌های برگشتی به چک‌های مبادله‌ای به کمترین مقدار خود از فروردین ۱۳۹۵ رسیده است. چنین رفتاری در اسناد اعتباری از یک حیث کم‌سابقه است؛ معمولا افت چک‌های برگشتی ناشی از فریز جریان پول و کمتر شدن سرعت پول بوده است؛ درحالیکه این بار تعداد و ارزش چک‌های وصولی با افزایش همراه بوده است که نشان‌دهنده رشد میزان معاملات اقتصادی است.
ارزش سرانه چک‌های وصولی، به قله ۲۲ ماهه در دی‌ماه رسیده است. گزارش بانک مرکزی از تحولات چک در دی‌ماه نشان می‌دهد که نرخ رشد مبلغی چک‌های وصولی از نرخ رشد تعدادی آنها بیشتر بوده که به معنی بالا رفتن احتمال وصولی در چک‌های کلان‌تر است. این اتفاق می‌تواند نشان‌دهنده حرکت صحیح و مطلوب در چرخه تولید باشد. نکته دیگری که این ادعا را تقویت می‌کند، عقبگرد ارزشی و تعدادی چک‌های برگشتی است. به نوعی حرکتی خلاف مسیر و پادساعتگرد رخ داده است؛ چراکه هرگاه تعداد و ارزش چک‌های وصولی در یک ماه رشد داشته، با نسبتی متفاوت این رشد در چک‌های برگشتی نیز دیده شده است. اما اکنون خلاف این ادعا ثابت شد و به‌رغم رشد تعدادی و مبلغی در چک‌های وصولی، تعداد و ارزش چک‌های برگشتی افت کرده است. افت چک‌های برگشتی بیشتر معطوف به کاهش در چک‌های کلان برگشتی بوده است.
کاهش قدرت چک‌های برگشتی
قدرت چک‌های برگشتی از نظر مبلغ، به کمترین مقدار خود از فروردین ۹۵رسیده است. نسبت چک‌های برگشتی به کل چک‌های مبادله شده در دی‌ماه ۱۳۹۶، معادل۳/ ۱۹ درصد گزارش شده است. از نظر تعدادی نیز نسبت چک برگشتی در کف سال‌جاری قرار دارد. در دی‌ماه ۹ میلیون و ۶۴۰ هزار فقره چک در بازار مبادله شد که از این تعداد، سهم چک‌های برگشتی ۸/ ۱۴ درصد آن یعنی ۱۴۳ هزار عدد بود. اتفاق جالب اینجاست که به‌رغم رشد چک‌های مبادله‌ای چه از نظر مبلغی و چه از نظر تعدادی، چک‌های برگشتی عقب‌نشینی کرده‌اند. در دی‌ماه، تعداد چک‌های مبادله‌شده در سطح کشور نسبت به آذرماه ۷/ ۲ درصد افزایش را ثبت کردند، درحالیکه از نظر مبلغی، رشد ۴/ ۶ درصدی برای چک‌های مبادله شده در سطح کشور گزارش شده است. در واقع رشد چک‌های مبادله شده از نظر مبلغی بیشتر از تعداد آنها بوده است و این یعنی چک‌های کلان در دی‌ماه رشد بیشتری از نظر تعدادی پیدا کرده‌اند. این اتفاق در چک‌های وصول شده نیز افتاده است، یعنی افزایش چک‌های وصولی بیشتر از جناح چک‌های با مبالغ بالاتر بوده است. براساس گزارش بانک مرکزی، نرخ رشد مبلغ چک‌های وصولی ۶ درصد بیشتر از تعداد آنها است. این رفتار در چک‌های برگشتی نیز مشاهده می‌شود، تعداد چک‌های برگشتی در دی‌ماه نسبت به آذر، تنها ۲/ ۰ درصد کاهش داشته است اما از نظر ارزشی، مبلغ چک‌های برگشتی ۷/ ۴ درصد افت کرده است. این افت قابل‌توجه نشان می‌دهد که از تعداد چک‌های برگشتی با مبالغ بالا کاسته شده است و این کاهش نمی‌تواند چندان متعلق به چک‌های خرد باشد.
قله سرانه چک‌ها
برآیند رشد ارزشی و تعدادی چک‌ها در ماه باعث ثبت یک رکورد شد. ارزش سرانه هر چک وصول شده در اولین ماه پاییز به بیشترین مقدار خود از فروردین سال گذشته به این‌سو رسیده است. اطلاعات مربوط به پیش از فروردین ۹۵، در دسترس نیست تا بتوان قضاوت بلندمدت‌تری از این رخداد داشت. اما مطمئنا ارزش هر چک وصولی در قله ۲۲ ماهه قرار گرفته است. در دی‌ماه به‌طور میانگین هر چک وصول شده، ۵/ ۶ میلیون تومان ارزش داشت. از آنجا که وصول شدن چک‌های کلان‌تر این رشد را رقم زده است، این سیگنال می‌تواند به معنی حرکت مناسب چرخ‌های تولید باشد. در ارزش هر چک برگشتی نیز عقبگرد ۴۰۰ هزار تومانی را ثبت کرد و میانگین مبلغ چک برگشتی به زیر ۹ میلیون تومان بازگشت.
احتمال برگشت چک در استان‌ها
استان‌های کشور از نظر چک برگشتی کاملا یکسان نیستند و برخی استان‌ها عملکرد مطلوب‌تری را از خود به‌جا گذاشته‌اند. نسبت چک‌های برگشتی به کل چک‌های مبادله‌ای در کشور، ۸/ ۱۴ درصد است. براساس گزارش بانک مرکزی، احتمال برگشت خوردن چک دو استان گیلان و یزد از باقی استان‌های کشور کمتر است. در این دو استان تقریبا از ۱۰۰ چک مبادله شده، کمتر از ۱۲ فقره چک برگشت خورده است. همچنین احتمال برگشت چک در استان‌های تهران، خراسان رضوی و جنوبی، البرز، کرمانشاه، قزوین، سمنان و خوزستان از میانگین کل کشور کمتر است. در آن‌سو بدترین وضعیت در استان کهکیلویه و بویراحمد وجود دارد. در این استان از هر ۱۰۰ چک صادر شده، ۲۶ چک برگشت می‌خورد. یعنی احتمال برگشت چک در این استان بیش از دو برابر استان‌های یزد و گیلان است. در استان‌های کردستان و هرمزگان و مناطق آزاد احتمال برگشت چک بیش از ۲۰ درصد است.
اما نسبت چک‌های برگشتی از نظر ارزش، کاملا متقارن با نسبت تعدادی آنها نیست. مثلا استان یزد که کمترین احتمال چک برگشتی از نظر تعداد را داشت، از نظر ارزش جایگاه مناسبی ندارد و از میانگین کل کشور جلوتر است. نسبت چک برگشتی به چک‌های مبادله‌ای در کل کشور ۳/ ۱۹ درصد است. بهترین عملکرد از نظر ارزشی در استان خوزستان بوده است. در این استان، ارزش چک‌های برگشتی ۲/ ۱۵ درصد از مبلغ کل چک‌ها را شامل می‌شود. استان گیلان از نظر ارزشی نیز مانند تعداد، عملکرد مناسبی دارد و ارزش چک‌های برگشتی در گیلان، معادل ۱۶ درصد از کل چک‌های مبادله شده است که از این حیث، در جایگاه دوم بهترین استان‌های کشور جا دارد. در استان‌های صنعتی همچون تهران و البرز نیز درصد چک‌های برگشتی از نظر ارزشی از میانگین کل کشور کمتر است که تاییدی بر روند مناسب تولید است. بعد از آن بیشترین ارزش چک‌های برگشتی متعلق به مناطق آزاد است. در این مناطق احتمال برگشت چک از نظر ارزشی ۷/ ۴۰ درصد است؛ یعنی از هر ۱۰ میلیون تومان چک مبادله شده، بیش از ۴ میلیون تومان آن برگشت می‌خورد. اوضاع در استان آذربایجان‌غربی نیز مشابه مناطق آزاد است. در این استان از کل ارزش چک‌های مبادله‌ای، ۵/ ۴۰ درصد آن برگشت خورده است. فاصله این استان به همراه مناطق آزاد، با دیگر استان‌های کشور زیاد است. رتبه سوم وضعیت نامطلوب متعلق به استان خراسان‌شمالی است که از هر ۱۰ میلیون تومان چک مبادله شده، ۲/ ۳ میلیون تومان آن برگشتی بوده است.