تشریح کاوش‌های باستان‌شناسانه میرک سمنان
سرپرست هیأت دومین فصل کاوش در محوطه پارینه سنگی میرک سمنان با حضور در دفتر ایسنای استان سمنان به واکاوی و تشریح نتایج کاوش‌های باستان‌شناسه میرک که هم‌اینک در بزرگترین محوطه پارینه‌سنگی خاورمیانه در جنوب سمنان در حال جریان است، پرداخت.
حامد وحدتی‌نسب در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا- اظهار کرد: پروژه کاوش در سایت پارینه‌سنگی شمال کویر مرکزی ایران، مصوب پژوهشگاه میراث فرهنگی است و با حمایت میراث فرهنگی استان سمنان با حضور باستان‌شناسان ایرانی و فرانسوی در حال انجام است.
وی با بین اینکه هم‌اکنون در اواسط کار کاوش در فصل دوم هستیم، به چرایی این کاوش‌های باستان‌شناسانه پرداخت و افزود: پروژه کاوش در سایت پارینه‌سنگی شمال کویر مرکزی ایران(میرک سمنان) به دنبال اهداف بزرگی است.
عبور اولین انسان‌ها از ایران در حدود ۲ میلیون سال پیش
دانشیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس تهران، به زندگی جوامع انسانی در ایران پیش از تاریخ و به‌ویژه دوران پارینه‌سنگی پرداخت و گفت: دوران پارینه‌سنگی از ۳ میلیون سال تا آغاز عصر کشاورزی که به ۱۲ هزار سال پیش برمی‌گردد را در بر می‌گیرد.
وی به کشف شواهدی از این دوره در ۲ میلیون سال پیش در قاره کهن اشاره کرد و افزود: سرزمینی که امروز ایران خوانده می‌شود، در آن دوران به واسطعه موقعیت جغرافیایی‌اش بر سر محل عبور این جمعیت انسانی(آنچه امروز انسان راست‌قامت نامیده می‌شود) بوده است.
وحدتی‌نسب به قرار گرفتن ایران بر سر مسیر پراکنش انسان راست‌قامت که شواهد آن برای اولین‌بار در افریقای ۲ میلیون سال پیش به دست آمده اشاره و اظهار کرد: ما امروز شواهد زیادی از انسان این دوره در شمال‌غربی ایران و منطقه گرجستان در دست داریم و حتی بقایای فرهنگی این انسان در ایران مستند شده است.
وی با بیان اینکه حدود ۲ میلیون سال پیش اولین انسان‌ها از افریقا آمده و از ایران عبور کردند، تصریح کرد: البته این تردد و رفت‌و آمدها در گذر زمان متوقف نشده و همواره تداوم داشته و به کرات جوامع انسانی از جغرافیای ایران عبور کرده‌اند.
ورود"انسان هوشمند" به ایران
این باستان‌شناس با بیان اینکه بعد از این دوره سرزمین ایران به یکی از مأمن‌های انسان آن دوره که امروز انسان نئاندرتال گفته می‌شود، تبدیل می‌شود، ادامه داد: این روند ادامه دارد تا این که حدود ۴۰ هزار سال پیش کم‌کم سر و کله "انسان هوشمند" که نیکان ما هستند، در ایران پیدا می‌شود.
وی در پاسخ به پرسشی در خصوص مسیر عبور این جمعیت‌های انسانی از ایران، به ایسنا گفت: امروزه ثابت شده که در آن دوران یکی از بهترین مسیرها برای عبور انسانی با آن ویژگی‌ها، خطوط ساحلی بوده چرا که اولا خط ساحلی سبب می‌شود که انسان راه را گم نکرده و به سهولت مسیر عبور خود را هدفگذاری کند. ضمن اینکه منابع آب شیرین نیز همواره در کنار خط ساحلی وجود داشته است و از طرفی اقلیم ساحلی علاوه بر آب‌و هوای مساعدتر نسبت به مناطق داخل فلات قاره، همواره برای رویش‌ها مساعد بوده پس دسترسی به مواد غذایی نیز در این مسیر تقریبا به فراوانی وجود داشته است.
این استاد دانشگاه گفت: البته مسیرهایی نیز وجود داشته که لزوما خط ساحلی نبوده است و همین مسیر شمال کویر مرکزی که امروز بقایای آنها در جنوب سمنان به روشنی هویداست، یکی از آنها است.
این باستان‌شناس به نشر مقاله خود در یک نشریه معتبر خارجی در ۲۰۱۳ اشاره و تصریح کرد: من در این مقاله فرضیه کریدورهای پراکنش انسانی را مطرح و در آن مشخصا به سه کریدور عمده حاشیه شمالی خلیج‌فارس، حاشیه جنوبی دریای مازندران و کریدور سوم که امروز خط ساحلی نیست و در بین دو عارضه طبیعی رشته‌کوه‌های البرز و کویر مرکزی ایران واقع شده، اشاره کردم.
وی با بیان اینکه در بین دو عارضه طبیعی کوه و کویر یک نوار و باریکه به‌وجود آمده است، خاطرنشان کرد: این باریکه همین امروز نیز یکی از مهمترین استقرارگاه‌های انسانی است و بسیاری از شهرهای این منطقه در همین باریکه بنا شدند که از مهمترین آنها می‌توان به تهران، شریف‌آباد، گرمسار، آرادان، سرخه، سمنان، دامغان و شاهرود و...اشاره کرد.
وی به ویژگی‌های این کریدور اشاره کرد و گفت: در این کریدور معمولا رودخانه‌ها و منابع آبی از کوه‌های شمالی سرچشمه و به سمت جنوب سرازیر می‌شدند و همین ویژگی به ایجاد مخروط‌افکنه‌هایی در پایین‌دست کوه منجر می‌شد که بستر خوبی برای استقرارهای انسانی فراهم می‌کرد همچنان‌که امروز نیز بسیاری از شهرهایی که ذکر آنها رفت، بر روی همین مخروط افکنه‌ها ایجاد شدند.
وحدتی‌نسب با بیان اینکه پایین دست مخروط افکنه‌ها همواره اراضی مساعدی برای رویش‌های طبیعی و کشاورزی ایجاد می‌کند، افزود: علاوه بر این منابع آبی که از رشته‌کوه‌های البرز سرازیر می‌شد با فرو رفتن در این مخروط افکنده‌ها، سفره‌های زیرزمینی آبی در این منطقه ایجاد می‌کرد که بعدها ایرانی‌ها با پی بردن به همین ویژگی به ساخت قنات‌ها پی بردند.
سرپرست هیأت دومین فصل کاوش در محوطه پارینه سنگی میرک سمنان ادامه داد: البته در این دوره اصولا بحثی قنات و یا حتی بحثی از کشاورزی نبوده اما سوال اینجا است که پس چرا این مخروط‌افکنه‌ها اهمیت دارد.
وی اضافه کرد: اهمیت آن در این بوده که این مخروط افکنه‌ها محلی مناسب برای رویش‌های گیاهی بوده است و لذا جایی که رویش گیاهی وجود دارد گونه‌های جانوری نیز برای تغذیه از آنها می‌آیند و در نتیجه انسان نیز برای تغذیه از این دو منبع غذایی(گونه‌های گیاهی و جانوری) در آن استقرار می‌یابد.
استاد باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس تهران گفت: از همین رو من در آن مقاله این فرض را مطرح کردم که به احتمال زیاد حاشیه شمالی کویر مرکزی احتمالا یکی از معابر مهم برای عبور جمعیت‌های انسانی بوده است، لذا باید کاوش‌های بیشتری در آن صورت گیرد.
کشف استقرارگاه انسانی در کویر دامغان
وی با بیان اینکه در آن زمان ما شواهدی از حضور انسان در میرک و دلازیان سمنان و صوفی‌آباد سرخه در دست داشتیم، گفت: لذا بر پایه این فرض ما به‌دنبال اسقرارگاه‌های انسانی دیگری در این مسیر فرضی رفتیم که در ادامه آن در کویر حاج علی‌قلی دامغان به شواهدی از این استقرارگاه‌های انسانی دست یافتیم که از قضا گستردگی زیادی هم داشت و دست‌افزارهایی به طول حدود ۸ کیلومتر پیدا کردیم.
وی با بیان اینکه از قبل می‌دانستیم که کویر حاج علی‌قلی یک دریاچه خشک‌شده بوده که در گذشته‌ها آب آن شیرین بوده است، افزود: با اطلاع از این مهم، مطالعات ما که حدودا یک ماه به‌طول انجامید بر مطالعه بر محیط پیرامونی این دریاچه متمرکز شد و در نهایت هم با بررسی پیمایشی که انجام شد به این استقرارگاه‌های انسانی دست یافتیم.
این باستان‌شناس ایرانی در پاسخ به این پرسش که شما در کاوش قبلی چرایی وجود تپه‌های میرک را یکی از اهداف خود در کاوش دوم برشمرید آیا در این کاوش دوم به پاسخ آن پرسش رسیده‌اید یا خیر، تصریح کرد: بله امروز برای ما کاملا روشن است که وجود تپه‌ها و از جمله تپه شماره۸ که مرکز کاوش‌ها بر آن متمرکز شده در آغاز عوارض کوچک طبیعی بودند که کم‌کم و به مرور شن‌بادهای کویری بر آن انباشته شده و با رویش گیاهان بر آن به تدریج و در گذر هزاران سال به شکل امروزی رسیدند.
وی به کاوش‌ها در این تپه اشاره کرد و گفت: ما در کاوش این تپه به استقرارگاه‌های انسانی رسیدیم که تاریخ آنها در سطوح بالاتر به ۳۵ تا ۴۰ هزار سال و در لایه‌های پایینی تا ۶۳ هزار سال قدمت دارد که قدیمی‌ترین تاریخ زیست بشر در فلات مرکزی ایران است.
وحدتی‌نسب، با بیان اینکه انسانی که در این استقرارگاه زندگی می‌کرده، انسان نئاندرتال بوده افزود: این انسان که مربوط به دوران پارینه‌سنگی و پیش از انسان هوشمند است ازدست‌افزارهای سنگی استفاده می‌کرده که امروز این دست‌افزارها به فراوانی در میرک سمنان قابل مشاهده است.
وی با بیان اینکه ساکنان این منطقه در آن زمان برای ساخت این دست‌ابزارها به نوعی خاص از سنگ نیاز داشته اضافه کرد: تحقیقات ما نشان می‌دهد که سنگ مورد نیاز برای ساخت این دست‌افزارها از منطقه‌ای در شمال سمنان به این منطقه آورده شده است.
دستاوردهای دومین کاوش
سرپرست هیأت دومین فصل کاوش در محوطه پارینه سنگی میرک سمنان در پاسخ به پرسشی در خصوص نحوه انتقال این سنگ‌ها به منطقه میرک در آن دوران به ایسنا گفت: در آن دوره منطقه کویر جنوب سمنان آب و هوایی کاملا متفاوت با امروز داشته و این مهم هم از روی استخوان حیوناتی مثل گوزن و گاومیش و...که در این کاوش به دست آمده و هم آزمایشاتی که بر روی لایه‌های مختلف تپه انجام شده، تایید می‌شود.
وی ادامه داد: در آن دوره رودخانه‌ای از کوه‌های البرز سرچشمه می‌گرفته که به این منطقه می‌رسیده، لذا سنگ‌هایی که برای این دست‌ابزارها از آن استفاده می‌کرده‌اند نیز از طریق همین رودخانه و به مرور به جنوب سمنان فعلی منتقل و مورد استفاده مردم در آن زمان قرار می‌گرفته است.
دانشیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس با بیان اینکه هیأت کاوش مرکب از باستان‌شناسان و زمین‌شناسان ایرانی و فرانسوی در دومین دوره کاوش‌ها به نتایج قابل توجهی دست یافته‌اند، افزود: شناسایی منبع ماده خام مورد استفاده ساکنان میرک سمنان در ادوار پارینه‌سنگی توسط گروه کانی‌شناسی ما یکی از این دستاوردها است. این منبع در حدود دو کیلومتری جنوب شرق محوطه میرک سمنان است.
این باستان‌شناس و کارشناس دوران پارینه‌سنگی ادامه داد: ردیابی نهشته‌های فرهنگی مرتبط با فعالیت‌های انسانی در دورتادور تپه مورد کاوش قرار گرفته(تپه شماره ۸) از دیگر دستاوردهای کاوش‌ها در دور دوم است.
تپه‌های میرک، شبه جزیره‌ای در عصر پارینه‌سنگی
او توضیح داد: این مکان و فضای پیرامونی در عصر پارینه‌سنگی در میان تالابی کم عمق و البته تقریبا وسیع و گسترده بوده و لذا ساکنان میرک در دوران پارینه‌سنگی هوشمندانه آن را انتخاب کردند، چرا که در آن محیط هم شکار به سهولت بیشتری انجام می‌شده و هم افراد از حمله برخی حیات‌وحش و خطرات احتمالی در امان بودند.
وی ادامه داد: تقریبا این منطقه به‌صورت یک منطقه جزیره مانند بوده و لذا با آرامش بیشتری می‌توانستند برای شکار و تامین غذای خود اقدام کنند.
کویر میرک در دوره‌ای کاملا زیر آب بوده است
وی از تحقیقات این گروه بر روی رسوبات میرک سمنان خبر داد و تصریح کرد: مطالعه بر روی رسوبات این منطقه نشان می‌دهد که میرک در دوره‌ای کاملا زیر آب بوده، در دوره‌ای کاملا باتلاقی و در دوره‌ای نیز کاملا خشک بوده و این چرخه در دوره‌های مختلف تاریخی تداوم داشته است و بی‌تردید در آینده نیز همچنان خواهد بود.
وی گفت: در دوره‌ای که مطالعات ما بر روی آن متمرکز است تقریبا این منطقه آب‌و هوا و طبیعتی شبیه نیزارهای امروز در خوزستان داشته است.
وی با اشاره به روباز بودن محوطه باستانی میرک سمنان افزود: میرک یکی از بزرگترین محوطه‌های مربوط به انسان نئاندرتال هم از نظر ابعاد محوطه، هم از نظر تعدد دست‌افزارهای سنگی و هم از نظر تنوع در ابزار است و از این رو میرک سمنان در سطج جهان بسیار شاخص است.
وحدتی‌نسب گفت: هم‌اینک که گروه ما در حال ادامه کاوش در این محوطه باستانی است، ما درست به سطحی از محوطه رسیدیم که درست استقرارگاه انسان در آن دوره بوده و سنگ‌ابزارها نیز در همان جای خود هستند.
وی با بیان اینکه دور دوم کاوش در میانه راه است، خاطرنشان کرد: ما به‌دنبال این هستیم که به استقرارگاه پایینی که پیش از این نیز از طریق سوراخی که توسط حفاران غیرمجاز انجام شده و مطالعات اولیه‌ای را بر روی آن انجام دادیم؛ برسیم.
این استاد دانشگاه ادامه داد: این استقرارگاه از نظر دست‌افزارهای سنگی بسیار غنی‌تر است و می‌تواند به برخی پرسش‌های ما پاسخ روشن‌تری بدهد. البته با توجه به اینکه تقریبا می‌دانیم در چه مسافتی از ما واقع شده، دستیابی به آن تقریبا قابل پیش‌بینی است، چرا که می‌دانیم که باید به چه عمقی برسیم.
وجود استخوان‌هایی از اسب‌سانان در کویر سمنان
سرپرست هیأت کاوش در محوطه پارینه سنگی میرک سمنان، از وجود استخوان‌هایی از اسب‌سانان در این محوطه باستانی خبر داد و گفت: در کاوش دوم نیز با استخوان‌هایی از حیواناتی که در دور اول کاوش‌ها کشف شد، روبرو شدیم.
وحدتی‌نسب بااشاره به کشف بقایای گونه‌های جانوری همچون گاومیش، گوزن و کرگدن و...خاطرنشان کرد: این گونه‌های جانوری مربوط به دوره آب‌وهوایی خاصی است و امروزه نمی‌توانند در شرایط امروز آب‌وهوایی جنوب سمنان زندگی کنند.
این باستان‌شناس به اهمیت میرک سمنان به عنوان بزرگترین محوطه روباز پارینه‌سنگی در منطقه اشاره کرد و گفت: همه مطالعات باستان‌شناسان درباره انسان این دوره عمدتا در غرب ایران و لرستان و کرمانشاه و در فضاهای غاری و مسقف طبیعی بوده و در حقیقت میرک اولین محوطه روباز محسوب می‌شود که آثار مربوط به این گونه خاص انسانی آن هم در حجم بسیار گسترده‌ای در آن به دست آمده است.