مقایسه دو ایزد از یونان با یک ایزد عیلامی:

اینشوشیناک

اینشوشیناک در دوران ایلام میانه خدای نگهدارنده شهر شوش بوده‌است. زیگورات چغازنبیل در خوزستان به او پیشکش شده بود.

 در نوشته‌های به جا مانده از قرن ۱۲ قبل از میلاد از اینشوشیناک به عنوان خدای بزرگ، خدای حامی پایتخت و حامی بزرگ یاد می‌شود. اینشوشیناک عمیقترین نفوذ را بر روحیات عیلامیان داشته‌است.

اونتاش ناپیریشا:

 شود آیا که اینشوشیناک را خوش آید که به ما نزدیک شود، مراحمش را به ما دهد و کلامش را جاری سازد.

اینشوشیناک نیز خدای جهان زیرین عیلامی یعنی جهان مردگان بود. درمیان خدایان دیگر ایلامی او عمیق ترین نفوذ را بر روحیات عیلامی ها داشته است. مردم عادی عیلام عنوان پدر ضعیفان را به او داده اند . خدای شهر شوش بود و پرستش او فقط منحصر به پادشاه و کهنه بوده است.

1- مقایسه  با  زئوس

زئوس جوانترین فرزند رئا و کرونوس بود. او بزرگترین فرمانروای کوه المپ و معبد تمام خدایانی که در آنجا بنا شده بودند، بود. با بودن بزرگترین حکمفرما او قانون، عدالت و معنویت را تعیین می‌نمود، و این مسئله او را رهبر روحانی خدایان و انسان‌ها نمود. زئوس خدای آسمان‌ها و ملکوت اعلا بود و خدای باران و آورندۀ  ابرها که بر آذرخش یا صاعقۀ هراس انگیز نیز فرمان میراند. قدرتش برتر از قدرت تمامی خدایان دیگر بود. در داستان ایلیاد وی به خانواده اش چنین می‌گوید: «من قدرتمندترین هستم. بیازمایید تا بر شما آشکار شود. طنابی از طلا به آسمان ببندید و آن را استوار نگه دارید، تمامی خدایان و الهه‌ها. شما نمی‌توانید زئوس را فرود آورید. اما من اگر بخواهم شما را به زیر بکشم، آنگاه خواهم توانست. من طناب را به کنگرۀ  اولمپ استوار می‌بندم و همه در هوا آویزان خواهند ماند، آری، هم زمین و هم دریا.» 

2- مقایسه با هادس

هادس در اساطیر یونانی، فرمانروای مردگان و دنیای زیرزمین، فرزند کرونوس و رئا است. او، در قرعه‌کشی با برادرانش، بدترین سهم را برنده شد و آن جهان زیرین یا دنیای مردگان بود درصورتی که برادران او زئوس و پوزئیدون به ترتیب آسمان و دریا نصیبشان شد. از آنجایی که رعایای هادس را مردگان تشکیل می‌دادند، او به کسانی که موجب افزایش جمعیت سرزمینش می‌شدند بسیار علاقه داشت. مانند ارینی‌ها یا خشم و ناامیدی، که کارشان تعقیب گناهکاران و سوق دادن آن‌ها به سمت خودکشی بود. هادس به دلیل حکومت بر زیرزمین، صاحب معادن زیرزمینی هم بود و خدای پروت هم به‌شمار می‌رفت. هادس خدای جهان مردگان بود اما خدای مرگ نبود، تاناتوس خدای مرگ بود.

 هادس بر روی تختی ساخته شده از درخت ابنوس می‌نشست و یک عصای سلطنتی با خود حمل می‌کرد. 

مقایسه ایریس با سیموت‏ 

سیموت‏ 

از مهم‌ترین خدایان بی‌‏شمار عیلام سیموت‏ یا شیموت‏ برجسته‏‌تر از همه است، و لقب جالب توجه «خدای عیلامیان»را دارد. او را«قاصد نیرومند خدایان»می‏‌دانستند، و در سراسر منطقه مورد پرستش بود. در حدود سال‌های 1120-1150 پیش از میلاد سیموت را «ایزد عیلام» خوانده است. سیموت در طی قرن‌ها، به خصوص در اسامی دوران عیلام‏ قدیم تا حدود قرن 15 پیش از میلاد همواره ظاهر می‏شود، اما او هرگز دارای مقام‏ شامخی نبوده است. ایزد-بانوی همسر او، «منزت» بوده است. این نام که از زبان اکدی گرفته شده به معنای «رنگین‏کمان» است. 

ایریس

ایریس، دختر تامائوس و الکترا.

ایریس حامل پیام‌های خدایان بود و با زفوروس (باد غرب) ازدواج کرد. ایریس به معنای رنگین‌کمان است.

مقایسه گایا با پینیکیر

پینیکیر

پینیکیر الهه بزرگ مادر ، مادر شایسته همه خدایان و الهه آسمان در نزد عیلامی ها بود و مرکز آن در سوزیانا قرار داشت .علت این امر که عیلامی ها این الهه را نسبت به خدایان دیگر حق تقدم داده اند نشانه نوعی مادر سالاری در نزد عیلامی ها بوده است.

گایا

یکی از ایزدانی که ویژگی اش کاملا مشخص است، گایا ایزد زمین است. هزیود آورده که محتملاً گایا منشاء همه چیز بود و ایزد بزرگ یونانیان باستان به شمار می رفت. تردیدی نیست که یونانیان همانند اژه ای ها و آسیاییان اصلا زمین را می پرستیدند و ایزد بانو ـ مادر را در آن می یافتند. این نکته را در منظومه ی هومر نیز می بینیم که شاعر در آن آورده: « از گایا آواز سر خواهم داد، از مادر کیهانی که پایه ای استوار دارد و کهن ترین ایزدان است.»

گایای مقتدر نه تنها کیهان را آفرید ونخستین نژاد ایزدان را زاد، بل که آفریننده ی تبار انسان نیز بود. قدرت گایا هم چنین در پیش گویی آینده بود.در روزگاران بعد، هم زمان با پیدایی ایزدان دیگر، از اهمیت گایا کم کم کاسته شد. اما آیین وی هماره در یونان دوام یافت. او بر وصلت ها نظارت داشت و به عنوان برجسته ترین پیامبر ـ بانو اهمیت یافت.

مقایسه آپولو با ناهونته

ناهونته

ناهونته (الهه خورشید عیلامی) ، خدای مخصوص اجرای قوانین ،مسئول تجارت ، مسئول نرخ و معیار و اوزان

آپولو

آپولو ، خدای روشنایی (خورشید)، موسیقی، کمانداری (اما نه برای جنگ یا شکار)، پزشکی، هنرها و پیشگویی در اسطوره‌های یونان و رومی است. آپولو فرزند زئوس و لتو و برادر دوقلوی آرتمیس بود. زادگاهش جزیرۀ دلوس است. وی در معبد دلفی پرستش می‌شد و یونانیان باستان، پیشگوی آن را روشن‌بین می‌دانستند. از القاب او می‌توان به لوکئوس، فویبوس و ناموئیس اشاره کرد.

 آپولو اژدهایی به نام پیتون را کشت و در جای وی (دامنۀ کوه هلیکون) با میوزها (دختران زئوس و تمیس، ایزدبانوان هنرهای نه‌گانه) که ملازمانش بودند مسکن گرفت. او چنگ را که اختراع هرمس بود، ساز مخصوص خود کرد و خدای موسیقی و آوازهای خوش گشت. او پدر آسکلپیوس (ایزد پزشکی) و محافظ شهر تروآ بود.

مقایسه کائوس با زروان

زروان

زروان یا زمان در آیین ایرانی تاریخی مبهم و طولانی دارد. در لوحه‌های بابلی مربوط به قرن پانزدهم پیش از میلاد از ایزدی به نام زروان سخن رفته‌است. در اوستا نیز به اختصار از این ایزد یاد شده و در متون پهلوی هم دربارهٔ آن سخن رفته‌است. زروان اصلاً فرشتهٔ زمان است و با صفت اکرانه (بیکرانه) از او یاد شده‌است. از صفات زروان چنین پیداست که برای زمان آغاز و انجامی تصور نشده و آن را همیشه پایدار و قدیم و جاودانی دانسته‌اند. از این زمان بیکرانه است که زمان کرانمند آفریده شد و ادامهٔ خلقت از طریق توالد و تناسل میسر گردید. در آئین مهرپرستی نیز زمان بیکرانه در رأس قرار دارد و زروان معمولاً به صورت موجودی با سر شیر و جسمی که ماری دور آن پیچیده، تجسم یافته‌است.

زروان منشأ غایی هم خیر و هم شر و پدر دو برادر یعنی اورمزد و اهریمن است.

کائوس

پیروان آیین اُرفه می گویند نخستین بُن، کرونوس یا زمان بود که کائوس(آشفتگی) بی کران از او پدید آمد، و اتر(اثیر) که نماد کران مندی بود.

شب، پیرامون «آشفتگی نخستین» را فرا گرفت و پوششی را تشکیل داد که با عمل خلاق اثیر، ماده ی تکوین جهان، کم کم در زیر آن سازمان یافت. سرانجام، شکل تخم مرغی، به خود گرفت که شب پوسته ی آن را تشکیل می داد.

در مرکز این تخم مرغ عظیم الجثه، که نیمه بالایی اش گنبد آسمان و نیمه ی پایینی اش زمین را به وجود آورد، روشنی زاده شد که نخستین آفریده بود. هم او بود که با شب در آمیخت و آسمان و زمین را پدید آورد و زئوس را هستی بخشید.

این مفهوم نخستین بار در آثار هزیود، شاعر مشهور یونانی مطرح شده‌است، اما احتمال دارد که هزیود این مفهوم را از بابل باستان گرفته باشد

در افسانه های یونان در ابتدای آفرینش خلاء یا کائوس به وجود آمد یا در واقع به وجود نیامد چون کائوس چیزی نیست که به وجود داشته باشد یا نداشته باشد البته در آن دسته از داستان هایی که کائوس دارای شخصیت است احتمالا این برداشت می شود که وجود کائوس چیزی نزدیک به وجود خدا بوده باشد ( یعنی وجود دارد ولی جسم ندارد ) از کائوس زمین یا گایا بوجود آمد بعد به ترتیب تارتاروس که دنیای زیرین است و اروس یا شهوت از خلاء به وجود آمدند. دیگر خدایان به وجود آمده از کائوس عبارتند از تاریکی یا اربوس و الهۀ شب یا نوکس. و اما از ازدواج آنها هامرا یا روز و روشنایی یا آتیر متولد شدند. از ازدواج زمین یا همان گایا و اورانوس یا همان آسمان ها تایتان ها پدید آمدند.

مقایسه سه ایزد از یونان با یک ایزد ایرانی: 

آناهیتا

 در زبان اوستایی، نام یک پیکر کیهانی هندوایرانی است، که ایزدبانوی آب‌ها (آبان) پنداشته و ستوده می‌شود و از این رو با نمادهایی چون باروری، شفا و خرد نیز همراه است.

آناهیتا، اَناهید یا ناهید نام ایزدبانوی آب و باران و باروری در مذاهب ایران باستان است. بسیاری از ویژگی‌های این ایزدبانو با ایشتار نزدیکی دارد که مورد پرستش

 اقوام سامی، از جمله بابلیان، بود. هر دوی این ایزدان به سیارۀ ناهید (زهره) مربوط‌اند. به احتمال زیاد «اردویسور آناهیتا» نیز چون میترا از ایزدانی بود که پیش از پیدایش زرتشت، توسط مردم ایران و نواحی اطراف - ولو به نام‌های دیگر - مورد ستایش قرار می‌گرفت.

آناهیتا ظاهراً با جنگاوری نیز مربوط بوده‌است و باور بر این بود که پهلوانانی را که به پیشگاه او قربانی کنند، در جنگ با دشمن یاری می‌دهد. در

دوران ساسانیان این الهه یکی از الهه‌های مورد پرستش ایرانیان شد. 

آتنا

در اسطوره‌های یونان، الهۀ نگهبان آتن و ایزدبانوی خرد، فرزانگی و جنگ است. او ایزدبانویی باکره، دختر زئوس و متیس (تیتان تامل) است.

تولد) زئوس چنان از خرد متیس هراسان شده بود که وی را فریفت تا یه شکل مگسی در آید و او را بلعید. پس از مدتی دچار سر درد شدیدی شد. تیتان ارباب شفا، پرومتیوس، سر او را تبر شکافت و آتنا به صورت زنی کامل و سراپا پوشیده در زره و اسلحه از پیشانی زئوس خارج شد. آتنا با این که از عقل و خرد مادرش برخوردار بود، اما به پدر برتری نجست.

ویژگی‌ها) علی رغم اینکه او در نبرد شجاع و خشن بوده اما زنی جنگجو به شمار نمی‌آمده زیرا نبردهای او همه برای دفاع از حریم خانه و شهر در مقابل دشمنان بوده است. اما گاهی هم بی‌رحمانه انتقام می‌گرفت. مثلاً زنی پارچه‌باف به نام آراخنه ادعا کرده بود دست‌ساخته‌هایش نسبت به دست‌ساخته‌‌های آتنا برتری دارد.آتنا او را به مبارزه طلبید و بعد از پیروزی، او را به عنکبوت تبدیل کرد.

او همچنین با تیتانی به نام پالاس جنگید و او را کشت، پوستش را بالاپوش خود کرد و نام او را به نام خود افزود، چنان‌که در ایلیاد گاهی هومر او را پالاس می‌خواند. در همان مرجع می‌خوانیم که جنگ‌افزار محبوب او نیزه‌ای از چوب درخت زبان گنجشک (ون) با نوک برنجی بوده است.

آفرودیته

آفرودیته در اسطوره‌های یونان فرزند پادشاه خدایان زئوس و حوری دریایی دیونه، الهه عشق، زیبایی و شور جنسی است. در اساطیر رومی با ونوس قابل قیاس است و کوپیدو پیام رسان عشق بود. نمادهای او دلفین، گل رز، گوش‌ماهی، فاخته، گنجشک، آینه، قو و کمربند می‌باشند.

بر طبق روایات هزیود، آفرودیته هنگامی به دنیا آمد که اورانوس پدر تمام خدایان توسط پسرش کرونوس اخته گشت. کرونوس اندام تناسلی اورانوس را بریده و به اقیانوس انداخت که سبب ایجاد کف و حباب هایی در اقیانوس گشت. در اینجا بود که آفروس (به معنی کف دریا) و دیته (به معنی خارج شده) به وجود آمد و آب دریا او را در حالی که سوار بر گوش‌ماهی بود، به ساحل جزیره قبرس و یا به کیترا برد. از قطره‌های خون اورانوس نیز الهه‌های انتقام پدیدار شدند. اما بر طبق ایلیاد، اثر حماسی شاعر نابینای یونانی هومر، آفرودیته دختر زئوس و حوری دریایی دیونه بوده است.

آرتمیس

آرتمیس که نام رومی او دیاناست، خدابانوی شکار وماه و دختر بلند بالا و دوست داشتنی زئوس و لیتو بود که با پیراهنی کوتاه بر تن، کمانی نقره ای در دست و ترکشی پر از تیر به پشت، تجسم تیرانداز و هدفگیری بی خطا بود. او همیشه با گروهی از حوریان و سگ های شکاری در جنگل ها و کوها به کشف و سیاحت می پرداخت و خدابانوی حیوانات وحشی بود از این رو او تداعی کننده ویژگی های بسیاری از حیوانات رام نشده است. شیر ماده نشان شکوه و لیاقت او در مقام یک شکارچی، گراز وحشی نشان جنبه ویرانگر و جود او و خرس نماد او برای نقش حمایتگرش از جوانان است.

در اسوره آماده است که آرتمیس نخستین فرزند متولد شده و خواهر دوقلوی آپولو، خدای خورشید، بود. که به محض به تولد، به مادر خود در فرایند زایمان پر درد و مشقت آپولو، برادر دو قلویش، یاری رساند از این رو خدابانوی زایمان و تولد نیز به شمار می آید.

مقایسه آیولوس با وایو

وایو

وایو vayu  یا وایوی دوگانه یا دیو وایو یا وای ‌بد از ایزدان مشترک ایرانی و هندی و خدای باد است. وای چهره‌ای دوگانه دارد، خوب وبد زیرا باد از هر دو جهان نیک وبد میگذرد. او نیکوکار است ودر عین‌حال می‌تواند با نیروی ویرانگر خود همه‌چیز و همه‌کس را نابود سازد. در اساطیر سایر تمدن‌ها با نام‌های دیگر حضور دارد.در تمدن هندی هم وجود دارد و در اساطیر هند از نفس غول جهانی و ارواح خدایان پدید آمده‌است. در اساطیر ایران وای نماد بی‌طرفی است و در خلا میان دنیای نور و ظلمت جاری است. هم آفرینندۀ مرگ است و هم زندگی‌بخش و هم برای اورمزد و هم برای اهریمن قربانی می‌کند.

 وایو با دو مفهوم بکار رفته‎است، یکی ایزد نگهبان هوا و دیگری دیوی که مظهر هوای ناپاک و زیان‌آور است. او ایزد سربازان و مردگان و نیز ایزد برکت است. در ادبیات پهلوی دارای دو نیمۀ بد و خوب است که در اوستا نیمۀ نیک او که دشمن دیوان است ستوده شده. ایزد وایو در یشت پانزدهم اوستا به عنوان ایزدی مهم مورد ستایش قرار گرفته و این ستایش تا دوران اشکانی و ساسانی ادامه داشته‌است. در فرهنگ ایران قدیم ایزد یا الهۀ باد است.

آیولوس

آیولوس (به یونانی: Αἴολος)‏، در اسطوره‌های یونان، پادشاه جزیره شناور آیولیا و خدای زمینی بادها است.

 زئوس قدرت مهار بادها را به او داده بود و خدایی زمینی محسوب می‌شد. با مهار باد به اودوسئوس در رسیدن به تروا کمک کرد.

مقایسه اورانوس با وارونا

وارونا

وارونا یا وارُونَه یا وَرُونَه در دین ودائی به خدای آسمان گفته می‌شود. او همچنین خدای آب، اقیانوس، قانون و جهان اموات است. او یکی از برجسته‌ترین اسوراها در ریگ‌وداست. او خدای بهشت و زمین است.

اورانوس‏

اورانوس‏ در اساطیر یونان، خدای یونانی متناظر با آسمان یا بهشت است. توسط گایا به وجود آمد و همسر او شد. او تمام فرزندان خود را در تارتاروس (جهنم) زندانی کرد. این امر باعث ناراحتی گایا شد. او از پسرانش خواست که با اورانوس مقابله کنند. تنها کرونوس خواسته او را اجابت کرد. سپس گایا داسی عظیم از سنگ ساخت و به او داد. البته گایا می‌دانست که از این داس برای آزار او استفاده می‌کنند (با داس محصولات زمین را جمع آوری می‌کنند) ولی برای آزادی فرزندانش سیکلوپ‌ها و هکاتونکیرها این کار را انجام داد. سپس کرونوس کمین کرد و هنگامی که اورانوس برای همخوابی نزد گایا آمد با ضربه‌ای اورا مقطوع نسل کرد و از خون اورانوس که بر زمین ریخت گیگانت‌ها و الهه‌های انتقام به وجود آمدند. بعضی می‌گویند که هنگامی که به دریا افتاد از کفی که ایجاد کرد آفرودیت به وجود آمد. در آخرین لحظات اورانوس پیش بینی کرد که همین اتّفاق برای کرونوس هم خواهد افتاد.

نتیجه گیری کلی:

1) در دو تمدن و فرهنگ مورد بررسی ایزدان هرکدام فرمانروای بخشی از جهان بودند، بطور مثال یونانیان جهان را به سه بخش آسمان، فضای میانه (زمین) و بخش زیرین تقسیم کرده و برای هر بخش ایزدی را فرمانروایی متصور بودند.

2)  بیشترین وجه تشابه خالق، فرمانروا و نماینده هر کدام از نیروهای طبیعت، نباتات و جمادات  را ایزدی عهده دار بود.

3) هم تمدن یونان و ایران بخشی از تفکر آیینی شان متاثر از تمدن های بین النهرین بود، مانند کائوس در یونان و زروان در ایران.

4) بیشترین تطبیق بین ایزدان دو حوزۀ فرهنگی را ایزدان عیلامی با یونانی دارا بودند و ایزدان آریایی و اوستایی چون منشایی هندوایرانی داشتند و از حوزۀ فرهنگ اژه ای دورتر بود کمترین وجه تشابه را با ایزدان یونانی می توان در آنها البته به نسبت ایزدان عیلامی داشت. 

منابع:

1- اساطیر یونان  ف.ژیران – (ترجمه :دکتر ابوالقاسم اسماعیل پور)

2 – اسطوره زال  محمد مختاری

3 – تاریخ جامع ادیان  جان بایرناس – (ترجمه :علی اصغر حکمت)

4- جهان معنوی ایرانی از آغاز تا اسلام  گئوویدن گرن – (ترجمه :محمود کندری)

5 – اوستا  هاشم رضی

6- تفکر در عهد باستان  ترنس اروین– (ترجمه :سعید حنایی کاشانی)

7 – اساطیر یونان  جان پین سنت – (ترجمه :باجلان فرخی)

8 – تاریخ تمدن – جلد دوم(یونان باستان)  ویل دورانت – (ترجمه :آریان پور )

9 – اسطوره های موازی  ج.ف.بیرلین – (ترجمه :عباس مخبر)

10 – تاریخ اساطیری ایران  دکتر ژاله آموزگار

11– مجله باستان پژوهی شماره 11  هاید ماری کخ – (ترجمه :نگین میری)