به اعتقاد برتراند راسل [1] تمدن یونانی به یکباره و ناگهانی ظهور نکرده است بلکه از تمدن‌های گذشته خود تأثیر پذیرفته و آنها را مدون و رشد داده‌اند که در این بین  بطور قطع فرهنگ و تمدن اژه‌ای موثرترین بوده است.

الف) تمدن مینوسی:

تمدن مینوسی نخستین تمدن بزرگ اژه‌ای بود که در جزیره کِرِت (Crete) یونان به شکوفایی رسید. ساکنان اولیه، حدود ۶۳۰۰ پیش از میلاد در آنجا ساکن شدند، این جزیره بین سال‌های ۲۲۰۰ و هزار و ۴۵۰ پیش از میلاد قدرتمند شد. ثروت آن در دوران برنز به خاطر رواج تجارت با دیگر شهرهای یونان، مدیترانه و مصر و سوریه بود. خوشبختی آن همچنین به خاطر خاک ارزشمند کرت بود که روغن و غلات فراوان تولید می‌کرد. مراکز اقتصادی پیرامون کاخ‌های ثروتمندان قرار داشت و بقایای آن در نقاط گوناگون جزیره یافت شده‌است.[2]

این تمدن به خاطر مینوس، پادشاه افسانه‌ای کرت، تمدن مینوسی نام گرفته‌است. حدود ۱5۰۰ سال پیش از میلاد یکی از بزرگترین آتشفشان‌هایی که در دوران فرگشت انسان رخ داده‌اند، در جزیره‌ی سانتورینی در یونان رخ می‌دهد، که نیروی فوق العاده زیاد مواد مذاب باعث شد تا بخش مرکزی این جزیره به زیر آب برود. تمام متعلقات مینوسی‌ها که در آن زمان در جزیره زندگی می‌کردند نابود و با خاکستر آتشفشان پوشانده می‌شود و همینطور بعد‌ها موج‌های عظیم حاصل از سونامی به جزیره‌ی کرت (Crete) مرکز این تمدن می‌رسد و تمام تمدن مینوسی‌ها را از بین می‌برد. اما پس از این خرابی بزرگ این تمدن خود را بازسازی کرده و تا حدود ۱۵۰ پیش از میلاد تمدن مینوسی در اوج بود.
مرکز اصلی تمدن مینوسی‌ها جزیره‌ی کِرِت یونان بود که مهاجرت‌های پیاپی در طول عصر مفرغ باعث استقلال و تنوع جمعیت مینوسی‌ها در سرزمین کرت شد. بسیاری از آنچه شهرآیینی و خرد یونانی نام گرفته از مینوسی‌ها سرچشمه گرفته بوده‌است. چند قرن بعد هومر درباره‌ی سرزمین کرت این چنین نوشت:
«جمعیت زیادی در آن ساکن است. بیش از آن که بتوان شمرد و حدود نود شهر در آن قرار دارد. همه آن‌ها به یک زبان صحبت نمی‌کنند و زبان‌های مختلفی دارند. آشی‌ها، بومیان کرتی، سیدونی‌ها و دورین‌ها در سه گروه و پلاژین‌ها.»

پس از آتشفشان عظیم در سال ۱۴۵۰ پیش از میلاد با زلزله‌ای دیگر، قدرت این تمدن رو به زوال رفت و پس از حمله میسنی‌ها [3]، بدون مقاومت اجازه ورودشان به منطقه کرت را دادند. صدها سال بعد افلاطون در نوشته‌های خود از وجود پادشاهی قدرتمند به نام آتلانتیس نام برده‌است. بر اساس نوشته‌های افلاطون، آتلانتیس جزیره‌ای بوده‌است که در زیر آب فرورفته و برخی دیگر معتقدند که ساکنان آتلانتیس همان قوم مینوسی هستند.[۴] این تمدن در اوایل قرن بیستم توسط باستان‌شناس انگلیسی، آرتور ایوانز کشف شد. قوم مینوسی به نوبه خود از اولین تمدن‌های اروپا شناخته می‌شود.[۵]

زادگاه و سر منشاء مینوسی‌ها:

هنگامی که آرتور ایوانز، باستان شناس بریتانیا، در سال 1900 میلادی کاخ  چهار هزار ساله را در کرت کشف کرد، متصور بود که مینوسی‌ها پناهندگانی از شمال مصر بوده که در حدود 5000 سال پیش توسط مهاجمان از جنوب اخراج شده بودند.
اما باستان شناسان مدرن این نسخه از حوادث را مورد سوال قرار داده‌‎اند و با بررسی  DNA بدست آمده از غارهای کرت برآورد می‌کنند مینوسی‌ها  از هزاران سال پیش این جزیره را اداره می‌کردند. 
ایوانز اولین محققی بود که پس از استقلال کرت از امپراتوری عثمانی در سال 1898، وارد آنجا شده و تیم وی کاخ مینوس 4000 ساله و آثاری دیگر از جمله مقبرهای دایره‌ای ضخیم که شباهتی به آثار آفریقایی باستان دارد، و اسکریپت‌های غیرقابل تشخیصی که با خطوط هیروگلیف کرتی نگاشته شده است را کشف کرد.
(جهت مطالعه بیشتر در رابطه با زادگاه و سرمنشاء مینوسی‌ها به این لینک مراجعه شود.)

جامعه و فرهنگ مینوسی

شغل اکثر مینوسی‌ها تجارت و بازرگانی به وسیله راه‌های دریایی با دیگر تمدن‌ها از جمله قبرس، مصر، یونان، آناتولی، سوریه و میان‌رودان بود که علاوه بر منافع مالی و اقتصادی، فرهنگ و هنر و عقاید این تمدن‌ها را نیز با خود به کشورشان منتقل می‌کردند. به نظر می‌رسد که دین مینوسی‌ها بر خدایان مؤنث و نوعی مادرسالاری متمرکز بوده.[6]

دین مینوسی

مهمترین ایزد اژه مؤنث بود و این ایزدبانو برای مینوسی‌ها مقام مادر کیهانی و نمادی از باروری داشت.[7] این ایزدبانوی بزرگ را در دوره‌های مختلف به صورت لمیده یا ایستاده نشان داده‌اند. گاهی برهنه و گاه همچون زنان کرتی لباس پوشیده‌است. در برخی از مجسمه‌های کوچک کشف شده، این ایزدبانو دو مار در هر دستش به دست گرفته‌است به همین دلیل آرتور ایوانز به این بانو لقب ایزد ماری را داده‌است. البته این احتمال نیز وجود دارد که این پیکره زن تنها نمونه‌ای از یک نیایشگر باشد.[8] اگرچه اطلاعات بیشتری در رابطه با این پیکره وجود ندارد، اما در دوره یونان، هزیود، شاعر یونانی، در کتاب تبارنامه‌ی ایزدان از الهه‌ای به نام رئا که اهل کرت است سخن به میان آورده که احتمال می‌رود رئا همان ایزدبانوی بزرگ مینوسی‌ها باشد.[9] در کشفیات کاخ کنوسوس روی بیشتر دیوارها تصویر یا مجسمه گاومیش وجود دارد که می‌تواند نمودی از یک آئین باشد. همچنین با کشف موادی در داخل ریتون‌های به شکل سر گاو این احتمال وجود دارد که داخل سر را از مایعی پر کرده و در مراسم آئینی تقدیم می‌کردند.[10]

خط مینوسی

سال ۱۹۰۸ در قصر فایستوس (Phaistos) در جزیره کرت یونان، دیسک فایستوس که از خاک رس پخته درست شده، پیدا شد. ضخامت این دیسک یک سانتی متر و قطر آن شانزده سانتی متر است. برخی کارشناسان معتقدند که این دیسک سال ۱۷۰۰ پیش از میلاد مسیح ساخته شده است.

محققان، سال ها این دیسک را بررسی کرده و سعی کردند زبان ناشناخته‌ای که مشابه خط هیروگلیف مصری در رو و پشت دیسک نوشته شده است، را رمز گشایی کنند. بعضی از کارشناسان معتقدند که ۲۴۱ نشان روی دیسک را باید به صورت مارپیچی از لبه آن تا داخل خواند. جدیدترین تفسیر در رابطه با این اثر تاریخی این است که دیسک فایستوس شامل متن پرسش‌های ایزدان مینوسی است.

محققی ادعا دارد که سه کلمه روی دیسک را تشخیص داده که به معنی مادر باردار، الهه یا مادر تابناک است اما محققان دیگر هنوز قانع نشده‌اند. معنی جملات حک شده روی این دیسک همچنان در هاله‌ای از ابهام است.

با توجه به دو کتیبه دیگری که در کرت به دست آمده، این احتمال می‌رود که مینوسی‌ها با خط هیروگلیف مصری آشنا بودند. این دو کتیبه به نام‌های A و B می‌باشند و تنها خط کتیبه B رمزگشایی شده‌است. این خط شکل ماقبل هومری خط یونانی است و مضمون آن‌ها سیاهه‌ها و صورت حساب‌های اشیاء هستند و کمکی به شناختن حدود فرهنگ مینوسی نمی‌کند. [۱1]

مد و پوشش لباس مینوسی‌ها

مردان مینوسی لُنگی به دور کمر می‌پیچاندند یا دامنی از جنس چرم به تن می‌کردند. زنان مینوسی پیراهنی آستین کوتاه تا کمر همراه با دامنی چند لایه به تن می‌کردند و معمولاً قسمت جلوی لباس تا ناف باز بود و به‌طور کامل سینه‌ها نمایان می‌شد. نقش‌های روی لباس معمولاً از موتیف‌های متقارن هندسی پیروی می‌کرده‌است.

هنر مینوسی

یکی از مهم‌ترین هنرهای این تمدن سفال‌گری است و حتی ابداع چرخ کوزه‌گری را، مربوط به این تمدن می‌دانند.[8] اکثر این کوزه‌ها دهانه‌ای منقاری شکل دارند و بیشتر نقوش آن برگرفته از جانوران دریایی مثل ماهی، دلفین و هشت‌پا است. تزئینات و نقاشی‌های تالارِ کاخ‌ها نیز به نوبه خود نقش مهمی در هنر مینوسی ایفا می‌کند. شیوه و اسلوب نقاشی‌ها شبیه به شیوه تمدن مصر است ولی از نظر موضوع و فرم کاملاً متفاوت است.

نقاشی دیواری مینوسی

بیشترین تزئینات کاخ‌های کنوسوس نقاشی دیواری با تکنیک فرسکو (ماده رنگی معدنی روی گچ خیس) است. بسیاری از آن‌ها در شرایط بد کشف شدند و نقاشی‌دیواری‌هایی که امروز قابل مشاهده هستند حاصل مرمت و بازسازی نمونه‌های قدیمی هستند که ممکن است زیاد قابل اعتماد نباشند. اکثر موضوع‌هایی که در این نقاشی‌دیواری‌ها دیده می‌شود، معمولاً یک واقعه تاریخی یا یک مراسم آئینی را نشان می‌دهند. برای مثال در یک نقاشی دیواری مربوط به دوره دوم مینوسی[۱2] جمعی از مردم در حال تماشای یک مراسم آئینی هستند و تعداد زیادی سر بدون بدن در بالا و پایین نقاشی کشیده شده ‌است. احتمال می‌رود که این نقاشی یک واقعه را نمایش می‌دهد چراکه ساختمانی که در نقاشی کشیده شده ‌بود، بعدها در مرکز کاخ کنوسوس کشف شده ‌است. در نقاشی‌های مینوسی برای تفکیک جنسیت زنان و مردان از رنگ استفاده می‌شده به گونه‌ای که زنان با پوستی روشن و مردان با پوستی تیره به نمایش در می‌آمدند. علاوه بر موضوعات تاریخی و آئینی بسیاری از نقاشی‌ها درباره‌ی طبیعت هستند که شامل موجودات دریایی می‌شود. علاقه فراوان هنرمندان مینوسی به ترسیم موجودات دریا شاید به دلیل سود فراوانی بوده‌ است که توسط دریا به ارمغان می‌بردند و علاوه بر منبع غذایی و اقتصادی، دریا مهم‌ترین راه ارتباطی مینوسی‌ها با دیگر تمدن‌ها بود و می‌توان گفت که دریا یک جنبه مقدس و محترم به‌شمار می‌رفته ‌است. در یک نقاشی که به صورت تکه ‌تکه و در گودالی کم عمق در کنوسوس پیدا شده، دلفین‌های به رنگ آبی و زرد را در برابر پس زمینه‌ای به رنگ آبی روشن و در کنار انواع ماهی نشان می‌دهد که اطراف آن با گیاهان و سنگ‌های دریایی پر شده‌است. این نقاشی به اعتقاد آرتور ایوانز متعلق به اتاق ملکه مگارون بود که بعدها به آنجا انتقال پیدا کرد و بازسازی شد. عناصر ارگانیک و خمیده به این نقاشی دیواری پویایی خاصی بخشیده ‌است.

معماری و کاخ‌سازی در کرت

از مینوسی‌ها کاخهای پیشرفته‌ای برجا مانده که بیشتر در بخش شرقی جزیره‌ی کرت است. بیشتر کاخ‌های مینوسی در بین سال‌های ۲۲۰۰ پیش از میلاد ساخته شدند. بعد از زلزله‌ای عظیم اکثر کاخ‌ها ویران شدند. دوره کاخ‌های «جدید» در فاصله بین سال‌های ۱۶۰۰ و ۱۵۰۰ پیش از میلاد که کاخهای نابود شده، پس از آتشفشان جزیره‌ی سانتورینی بازسازی شدند و عصر طلایی تمدن کرت بزرگ مغرب زمین را پدید آورد آغاز شد. بخش اعظم مواد و مصالح باقی ‌مانده باستان‌شناختی مدارک مربوط به عصر بی‌مانند خلاقیت و پیشرفت‌های زودرس هنری به همین دوره مربوط می‌شود، و سال ۱۴۰۰پیش از میلاد پایان آن است. کاخ‌های مینوسی در مقایسه با کاخ‌های آشوری مثل کاخ سارگون دوم در میان‌رودان یا کاخ‌های هخامنشی مثل کاخ آپادانای شوش شباهت نزدیکی بهم دارند اما بسیار ساده‌تر هستند.[10]

کاخ کنوسوس کرت

کاخ کنوسوس تنها کاخ بازمانده و نسبتاً سالم مینوسی واقع در کرت می‌باشد. کاشف این مکان، آرتور ایوانز در بین سال‌های ۱۹۰۰ تا ۱۹۳۲ به بازسازی این کاخ با بتونه پرداخت. این کاخ‌ها که بعد از زلزله برای پادشاهان و خدمه ایشان بازسازی شدند، بزرگ، راحت و زیبا بودند و پلکان‌ها و حیاط‌های فراوان برای نمایش‌ها، جشن‌ها و مسابقات داشتند. بزرگترین کاخ از آن میان یعنی کاخ کنوسوس، ساختمانی بود که در برابر شیب‌های فوقانی و بر بالای تپه‌ای کم ارتفاع در انتهای یک دشت حاصلخیز ساخته شده بود.

زمین حیاط بزرگ مستطیل شکلی که تمام واحدهای کاخ گرداگرد آن ساخته شده‌اند در زمان کاخ کهن تسطیح شده بود و شیوه حلقه زدن ساختمان‌ها به دور آن حکایت از این دارد که نقشه پیشاپیش تهیه نشده بود بلکه چندین هسته مرکزی ساختمانی، همراه با هم رشد می‌کرده‌اند و حیاط مزبور نقش عامل سازمان دهنده اصلی را ایفا می‌کرده‌است. دومین عامل سازمان دهنده دو دالان دراز بوده‌اند. یک دالان شمالی –جنوبی در ضلع غربی حیاط، اتاق‌های اداری و تشریفات را از انبارها که محل ذخیره‌سازی شراب، غلات، روغن و عسل در خمره‌های بزرگ بوده‌اند جدا می‌کرده‌است.[۱1]
در ضلع شرقی حیاط، یک دالان شرقی- غربی، تالارهای مخصوص شاه و ملکه و تالارهای پذیرایی (جنوب) را از اتاق‌های کارگران و پیشخدمت‌ها (شمال) جدا می‌کند. در گوشه شمال غربی کل مجتمع ساختمان «میدان» یا «محوطه تئاتر» با پله‌ها در دو طرف، نخستین نسل تئاتر یونان در دوره‌های بعد دیده می‌شود.
به‌طور کلی هدف از ساخت این کاخ روشن نیست ولی بغرنجی نقشه ساختمانی این کاخ در نظر یونانیان با آیین پرستش تبر دوسر که در اینجا رواج داشت مربوط بوده ‌است. شکل پیچ در پیچ راهروها و دالان‌ها یادآور افسانه هزار تویی مینوتار در یونان است. طبق این افسانه مینوتار گاوی نیمه انسان در یک گذرگاه هزار خم بوده ‌است که طبق یک قرارداد جوانان آتنی را می‌بلعیده و سرانجام توسط تسئوس کشته می‌شود. احتمالاً افسانه یونانی مربوط به «گذرگاه هزارخم» کرت از همین‌جا گرفته شده‌ است. تردیدی نیست که بنای این کاخ حاصل وجود ثروت و سلیقه تجمل طلبی و راحت طلبی بود.

کوزه‌های مخصوص ذخیره غذا در کنوسوس کرت

در زیر کاخ، شبکه کارآمدی برای فاضلاب از لوله‌های سفالی ساخته شده‌ است و به همین علت، احتمال زیاد می‌رود که کنوسوس از بهداشتی‌ترین شهرهای جهان تا پیش از سده بیستم بوده باشد. روش ذخیره‌سازی عملی، در انبارهای یال غربی کاخ که تعدادی از خمره‌ها تا به امروز در جای خود باقی مانده‌اند، به نمایش گذاشته شده‌است.
کف بعضی از اتاق‌ها صاف بود. بقیه اتاق‌ها چال‌های سنگی و دراز داشتند. دیوارها بسیار ضخیم بودند و به احتمال قوی سقف‌های این انبارها نیز ضخیم بوده‌اند. برای آنکه داخل انبارها خنک بماند، روی بنای سنگی را با خاک می‌پوشانده‌اند. در بیشتر بخش‌های کاخ، دیوارهای سنگی زمخت بودند و از سنگ‌های نتراشیده‌ای ساخته می‌شدند که در داخل ملات کار گذاشته می‌شدند. از سنگ تراشیده یا قالب سنگ‌های تمام تراش، برای ساختن گوشه‌های ساختمان و دورتادور چارچوب‌های در و پنجره استفاده می‌شد. این کاخ سه اشکوب با پلکان‌های داخلی داشت که به گرد روشنایی و هواکش‌های آن ساخته شده بودند و هواکش‌های مزبور نور و هوای لازم را به درون کاخ می‌رساندند.
از ویژگی‌های مشخص‌کننده معماری مینوسی ستون‌های آن است، که در آغاز از چوب ساخته شده بودند ولی بعدها با سنگ بازسازی شدند، به اعتقاد امروزیان با بزرگ شدن ستون‌ها از قسمت قاعده و کوچک شدن قطر ستون به سمت پایین باعث بی تناسبی در شکل این ستون‌ها شده‌است. رنگ این ستون‌ها معمولاً قرمز یا سفید هستند. مدرک معتبر دال بر اینکه این ستون‌ها مقدس یا کاربرد مذهبی داشته‌اند این است که بیشتر آن‌ها در مرکز کاخ (قسمت دروازه شیران) ساخته می‌شدند و همچنین لوله‌های مخصوصی در اطراف آن تعبیه می‌شد که کاربرد ساغر ریزی داشته‌اند.[۱1]

جواهرآلات مینوسی

مینوسی‌ها در فلزکاری سررشته داشتند و وسایل کاربردی و تزئینی را با دقت بسیار بالایی می‌ساختند که معمولاً جنسشان از مس و طلا بود. گردنبند مهره‌ای، دستبند و زیورآلات برای مو در نقاشی‌های فرسکوی مینوسی‌ها قابل مشاهده است و تعداد زیادی تبرِ دوسر (لابریس) در منطقه کنوسوس کشف شده‌است که نشان‌دهنده پیشرفت این صنعت و هنر در این منطقه است. از معروفترین فلزکاری‌های کشف شده گردن بندهایی با شکل حشره زنبور می‌باشد.

پی‌نوشت:

(1) در سرتاسر تاریخ هیچ چیزی شگفت انگیزتر یا توجیهش دشوارتر از ظهور ناگهانی تمدن یونانی نیست. بسیاری از عوامل تشکیل دهنده تمدن هزاران سال پیش از ظهور تمدن یونانی در مصر و بین النهرین وجود داشت و از آن مناطق به سرزمین‌های همسایه نیز رسده بود. (راسل، برتراند. تاریخ فلسفه غرب. مترجم نجف دریابندری، انتشارات امیرکبیر، جلد اول، ص 17،)
(2) پیرسون، آنی. تاریخ فرهنگ و تمدن یونان. مترجم: محمد صادق شریعتی. انتشارات سبزان. ۱۳۸۹. ص۱۰.
(3) احتمال می‌رود میسنی‌ها از اقوام مهاجر یونانی در اوایل هزاره دوم ق. م در جزایر اژه و مدیترانه و هم‌زمان با شکل‌گیری تمدن جزیره کرت باشند. این تمدن به دلیل علاقه به طلا و وجود گنجینه‌های فراوان به نقل از هومر به "تمدن سرشار از طلا" شهرت یافت. پس از نابودی تمدن کرت، میسنی‌ها برتری یافتند.
(4) سیمون آدامز. اطلس تاریخ جهان برای دانش‌آموز، مترجمین: مرجان نگهی و جمشید نوروزی. انتشارات افق ص۲۵.
(5) سانتون. دانشنامه تمدن‌های جهان باستان. مترجم: مجید عمیق. انتشارات افق ص 139.
(6) Patricia Rosof Family History p.12.
(7) See Castleden 1994; Goodison and Morris 1998.
(8) گشایش، فرهاد. تاریخ هنر، ص 35 تا ۳۷.
(9) ف. ژیران. اساطیر یونان، مترجم: دکتر ابوالقاسم اسماعیل پور،انتشارات کاروان، ص۱۶.
(10) جنسن. تاریخ هنر. مترجمین: فرزان سجودی و فرزان سجودی، انتشارات ذهن آویز، فصل چهارم ص 82 تا 84.
(11) گاردنر، هلن. هنر در گذر زمان، مترجم: محمدتقی فرامرزی، انتشارات نگاه، ص 99 تا 104
(12) حدود ۱۷۰۰ پیش از میلاد یک ویرانی بزرگ در منطقه کرت رخ می‌دهد که دلیل آن می‌تواند احتمالاً به خاطر زلزله شدید یا حمله‌ای از طرف مردم آناتولی باشد. اما هر چه که بود باعث ویرانی کاخ‌های کنوسوس و دیگر کاخهای منطقه شد.