پیشگفتار دوران ماد را باید از جمله دوران‌های تاریخ ایران بدانیم که به دلایل مختلف نادیده گرفته شده که علت آن را می‌توان درکمبود منابع مربوط به این تمدن یا بی مهری دولت‌هایی دانست که تلاش کرده‌اند پایه مشروعیت خود را بر دوران هخامنشی قراردهند. اما علت سومی نیز وجود دارد و آن مربوط به نگاه مورخان کلاسیک است که به تاریخ بیشتر به مثابه رویداد می نگرند و تلاش می‌کنند با روشهای معمول درعلوم تجربی، به مطالعه تاریخ بپردازند که چنین کاری حدود مطالعه را به داده های موجود خلاصه می‌کند. اما تبیین عقلانی و یا تفسیری تاریخ این امکان را به ما می‌دهد که با توجه به برخی پدیده‌های موجود به تحلیل تاریخ ماد بپردازیم. بررسی روابط تمدن‌های همجوار با حوزه تمدن مادی می‌تواند زوایای مختلف این حوزه را روشن‌تر کند، در نتیجه با چنین رویکردی به بررسی روابط و مناسبات ماد و آشور با استناد به مدارک باستانشناسی در این تحقیق می‌پردازیم. شرح مختصری از تمدن مادها ماد نام تمدن ایرانی است که در هزاره اول پیش از میلاد در بخش غربی فلات ایران ظاهر گشت. مادها پایه‌های نخستین حکومت متشکل از قبایل و طوایف پراکنده مانند کاسی‌ها و لولوبی‌ها و بخشی از اقوام آریایی مهاجرت کرده به این بخش از فلات ایران (550 – 705 پ.م) را بنیان نهادند. راه ورود اقوام آریایی به فلات ایران: گروهی ازاقوام آریایی که بخشی از اتحادیه قبایل تمدن مادی بوده‌اند درآخرین مرحله ازمهاجرت آریایی‌ها وارد ایران شدند اما از اینکه ازکدام طرف واردایران شدند، بحث‌های زیادی صورت گرفته است. دراوستا راجع به مسکن اولیه اقوام ایرانی وصف‌هایی ذکرشده است و از این اوصاف معلوم می شود که ایرائه وئجه با سرزمین کوهستانی واقع درمغرب دریای خزر مطابقت می‌نماید که مشتمل برقفقاز و قسمت‌های شمالی آذربایجان کنونی است. از طرفی دیگر آریاویچ یک کشور سردسیر معرفی شده است و در وندیداد نوشته شده که درآنجا ده ماه زمستان و دوماه تابستان است و این وصف با محلی که ذکرشده و همچنین با یافته های باستانی از جمله سفال ها، تناسب دارد. دلیلی دیگر وجود دارد که باید آریاویچ را در مغرب ایران جستجوکرد. یعنی ایرانویچ درمجاورت آذربایجان واقع شده است و چون آذربایجان از مشرق به دریای خزر و از مغرب به سرزمین رانگ‌ها محدود است، منظورهمان ماد و حدود قره باغ خواهد بود در بند هفده کتاب یاقوت حموی و بند یکصد و چهل و یک فصل یازده کتاب ابوالفدا قره باغ درقفقاز، آران نامیده می‌شد و لفظ قره باغ به معنی باغ سیاه است. جغرافیای تمدن مادها ماد درعهد باستان از سمت شمال به ارس و ارتفاعات البرز و از مشرق به صحرای شوره زار کویر و از مغرب و جنوب به سلسله جبال زاگرس محدود بوده است. سرزمین یاد شده به سه بخش تقسیم می گردد. 1- ماد کبیرکه امروزعراق عجم (اراک) است. 2- ماد آتروپاتن که اکنون آذربایجان است. 3- ماد راجیانا که ولایات اطراف تهران کنونی می باشد. همچنین جغرافی دانان قدیم به دوماد قائل بودند: ماد بزرگ که برهمدان، ری واصفهان مطابقت دارد و ماد کوچک که همان آذربایجان با قسمتی ازکردستان است.

هرودت تعداد شاهان ماد را چهار نفر دانسته است و اسامی آنان را به مدت سلطنت آنها چنین ذکرکرد: دیاآکو، او توانست اقوام ماد را جمع آوری کند و برآنها به مدت 53 سال حکومت کند. فرورتیش(23سال)، کیاکسار بنیانگذار پادشاهی ماد (40سال)، آستیاگس(35سال) و در نهایت مدت سلطنت آنها رایکصد و پنجاه سال می داند. اما کتزیاس می گوید تعداد شاهان ماد ده نفر بوده است آرباکس(28سال)، مانداکس(50سال)، سوسارمس(28سال)، آرتی کاس(50سال)، آربیانت(22سال)، آرته یس(40سال)، آرتی نسی(22سال)، استی باراس(40سال)، آسپاذاس یا آستی گاس(35سال) و مدت سلطنت آنها سیصد و پنجاه سال بوده است .

آشور نام سرزمینی قدیمی است که در بخش میانی رود دجله و کوهستان‌های مجاور آن قرار داشته‌است. اسم آشور از نام یک رب‌النوع گرفته شده و پایتخت آن نخست شهر آشور بود که در ساحل رود دجله در جنوب موصل امروزی قرار داشت و سپس شاروکین و بعداً کالح و پس از آن نینوا (موصل امروزی) بوده‌است. آشوری‌ها اصولاً از نژاد سامی بودند و زبان آنان با سایر زبان‌های سامی، مانندِ عربی و عبری هم‌ریشه است. دولت آشور دولت مهمی بود که در خاورمیانه قدیم تشکیل شد و در آغاز تابع بابل بود. در سال ۱۸۰۰ پ.م فرمانروایان اولیه آشوری شهرهای آشور، نینوا و اربیل را متحد کردند و سلسله‌های پادشاهی آشور بعد از سال ۱۴۲۰ پ.م شکل گرفتند. آشور در آغاز یکی از استان‌های کشور بابل بود. آشوری‌ها وقتی که متحد گردیده و از بابل جدا شدند چون سرزمینشان مانند بابل حاصلخیز نبود ناچار شدند که از دسترنج دیگران استفاده کنند، این بود که باج گیری و دست اندازی به سرزمین‌های دیگر را در پیش گرفتند. در نتیجه دولت آشور یک دولت حرفه‌ای جنگجو و متجاوز شد. از خصایص آشوری‌ها شقاوت و بی رحمی آنها نسبت به دشمنان است. آشور حدود هزار سال دوام کرد وحدود کشور از خاور و غرب توسعه یافت و لبنان و سوریه و فلسطین و مصر امروزی در تصرف آشوریان بود. آشور سرانجام در ۶۱۲ پ.م مغلوب تمدن ماد شد.

نقشه امپراتوری آشور از 824 تا 671 پیش از میلاد

کلمه ماد به زبان آشوری عبارت است از:مادای،آمادای و ماتای به زبان عیلامی نوماتاپه به زبان عبری قدیم مادای به زبان پارسی ماد به زبان یونان قدیم مدی گفته می شده است. تیگلات پالسرکه درحدود1100ق م سلطنت می کرد به سرزمین هایی که بعدها جزء ماد محسوب می شد لشکرکشید، از زاگرس وکوههای کردستان گذشت، او در کتیبۀ یافت شده که شرح فتوحات خود را در آن نگاشته، اسمی ازمادها نبرده و تنها فهرست مختصری ازجاهایی است که تصرف کرده، آورده است. مادها همانطور که در بخش های پیشین ذکر آن رفت، تا این زمان یعنی 1100ق م به صورت قبیله و طایفه های جداگانه ای در نقاط مختلف سکونت داشته اند و حکومت واحدی را تشکیل نداده بودند. بعد از تیگلات پالسراول ، آشور ناصرپال دوم درسال 884ق م به کردستان (نمری) داخل شد ولی او هم اسمی ازمادها نبرده واین قسمت در اختیار بابل بود وامیر آن مردوک نام داشت وهمین که آشوریها نزدیک شدند او فرارکرد و اموال و خزانه به دست آشوریها افتاد.

سپس درسال 838 پ. م شلمانصرسوم لشکرکشید وشورشی‌ها کوهای زاگرس را به عقب راند و بعد به محل همجوارآن پارسوا (پارسواش) رفت وامیرآن رااسیرکرد و سپس به سرزمین آمادای وخرخای (کرمانشاهان) رفت این اولین باری است که نام مادها در کتبیه آشوری ذکرشده است. ازاینکه مقصودازآمادای همان مادها بوده اند تردیدی نیست، زیرا بعدها هم سلاطین آشوری درکتیبه های خود مادها را به این نام می خواندند. سالنامه‌های شلمانصرسوم نیز نخستین بار از ایرانیانی که درراه قشون آشور درسفرهای جنگی‌شان در زاگرس قرار داشتند یاد می‌کنند. بنابراین آشوریان درسال 844 پ. م پارسیان (پارسوا) ودرسال 836 پ. م مادها (مادای) راشناختند. رومن گیرشمن می‌گوید: نام ماد نخستین بار درکتیبه شلمانصردوم آمده که درسال 844 پ. م به ماد لشکرکشید و از سرزمینها ماد بخش‌هایی رابه کشورآشورضمیمه کرد و مقداری اسیر و احشام به کالح پایتخت آشور برد.

از مادها در کتیبه‌های آشوری ازشلمانصرسوم تا آشوربنی پال سخن به میان آمده است و معرف این نکته است که وجود این طوایف ازهمان آغاز برای آشور موجب دغدغه بوده است. در کتبیه های آشور از آنها به عنوان مادهای دوردست مادهای بزرگ شرق مادهایی که سرزمین آنها دورافتاده است، مادهایی که دراطراف کوه بیکنی هستند، مادهایی که دراطراف و نزدیکی صحرای نمک هستند یاد می‌شد. بنابراین ازنکات فوق می‌توان دریافت که محل سکونت این طوایف در این ایام حدود مرزهای آشور درنواحی زاگرس تا حوالی دماوند و صحرای نمک در داخل فلات ایران امتداد داشته است.

از مادها در کتیبه‌های آشوری از شلمانصرسوم تا آشوربنی پال سخن به میان آمده است که معرف این نکته است که وجود این طوایف از همان آغاز برای آشور موجب دغدغه بوده است. در کتبیه های آشور از آنها به عنوان مادهای دوردست، مادهای بزرگ شرق، مادهایی که سرزمین آنها دورافتاده است، مادهایی که دراطراف کوه بیکنی هستند، مادهایی که دراطراف و نزدیکی صحرای نمک هستند یاد می‌شد. بنابراین از نکات فوق می‌توان دریافت که محل سکونت این طوایف در این ایام حدود مرزهای آشور در نواحی زاگرس تا حوالی دماوند و صحرای نمک در داخل فلات ایران امتداد داشته است. در نگاه اول بایستی گفته شود که هدف آشوریان از ایجاد جنگ‌ها بیشترجنبه دستبرد داشت و بیشترین اهداف آنها از ایجاد جنگ‌ها غارت دام‌ها و گرفتن اسیر و برده بوده است. هربارکه لشگریان آشور نزدیک می‌شدند، بیشتر مردم دهکده‌ها را ترک کرده، دام‌ها رابه قلل صعب الوصول کوه‌ها حرکت می‌دادند. با اینکه لشکرکشی‌های آشوریان جنبه غارتگری،کسب غنائم و برده در آن پر رنگ بود ولی از دیگر سو تا اندازه‌ای به جهت تحت اطاعت کامل درآوردن سرزمین مورد تجاوز نیز بود تا وصول خراج از آنان سهل گردد. اولین لشکرکشی آشورعلیه ماد قبل از تاسیس حکومت واحد توسط شمسی اداد پنجم صورت گرفت و به روایت آشوری‌ها تلفات فراوانی به مادها وارد کرد و تعدادی کشته و اسیر برجای گذاشت و دژساگ بیتو را ویران ساخت. در دوران حکومت سمیرامید و پسر او ادادنراری سوم که ازسال 805 پ. م در راس امور آشور بودند، بارها علیه ماد لشکرکشی شد. وقایع بعد از سال 802 پ. م بر ما مجهول است سمیرامید و ادادنراری بعد از آن تاریخ پنج بار به خاک ماد لشکرکشیدند به گفته کتزیاس سمیرامید به نقاط دور دست شرق لشکرکشی و جنگ کرد. حوادث آغاز قرن هشتم پ. م ازلحاظ تاریخ ماد اهمیت فوق العاده‌ای داشت. درآن دوران که ماد هنوز برای مبارزه با دشمن خطرناکی چون آشورمتحد وآماده بود، و پادشاهی نظامی آشور آن سرزمین را هدف چپاول و غارت قرار می‌داد، تهاجم اورارتو به آشور حایلی میان آشور و ماد گشت و بدین جهت ازاینکه ماد تحت انقیاد آشور در آید نجات یافت.