پدیده طبیعی از جنس خاک سفت شده که در اصطلاح زمین‌شناسی به این پدیده‌ها «دودکش پری» (Hoodoo) گفته می‌شود، فضایی را پدید آورده که از دوران هخامنشیان محل استقرار بوده و با توجه به اشراف به دشتهای اطراف و رودخانه قزل اوزن فرصتی برای ساخت قلعه نظامی در ادوار گذشته پدید آورده است.
شکل این قلعه، درواقع نوعی سنگ (خاک خیلی سفت‌شده) قارچی‌شکل است که بر اثر فرسایش پدید آمده و به مناره‌ای بلند و نازک شبیه است که سنگ دیگری روی آن قرار گرفته است و قلعه بهستان در سال ۱۳۵۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. شکل ظاهری بیرون قلعه شبیه دیواره‌ای از دودکش‌های به هم چسبیده و تعدادی دودکش‌های جدا است. در پایین قلعه روزنه‌هایی به چشم می‌خورد که ظاهر آن را را مرموز و اسرارآمیز کرده است. در مورد انگیزه و دلایل وجود قلعه بهستان و ساخت آن در منطقه می‌توان چنین تصور کرد که با توجه به شرایط خاص آن زمان، حاکمان محلی به یک مکان مستحکم و مناسب تدافعی که بتواند از خود و مردم دفاع کنند، اقدام به ساخت آن کرده‌اند.
در ابتدا باستان شناسان بر این باور بودند که قلعه متعلق به دوره ساسانیان است. اما کاوش های بعدی آن را از دوران هخامنشیان نیز پیش برد. اما برخی از مورخین و باستانشناسان بر اساس نظریاتی که تا کنون مدارک محکم و غیر قابل ردی برای آنها آورده نشده است گزارش داده اند که این قلعه متعلق به دوران مادها است و مادها از طریق کناره‌های رودخانه قزل اوزن وارد فلات ایران و در روستاهایی مثل مادآباد در ۱۵ کیلومتری شهر ماهنشان مستقر شدند. بنا بر نظر برخی کارشناسان کلمه ماه نشان تغییر یافته مادنشان و بهستان تغییر یافته بغستان به معنی جایگاه خدا (بغ به معنای خدا مشابه کلمه بغداد) می باشد. با ظهور اسلام نیز این قلعه پابرجا و مورد استفاده بوده است. وجود محراب های حفاری شده در اتاق ها و همچنین کشف سفال ها و ظروف لعابی قرون 5 تا هفتم هجری این ادعا را ثابت می کند. البته به هنگام اقامت ایل افشار در این منطقه، قلعه مدتی هم در اختیار افشاریان قرار داشته است.
وجود سفال‌های بدون لعاب ساده و طرح زینتی و تنها دارای شکل‌های هندسی، همچنین پیدا شدن قطعات سفال‌های با زیرلعاب‌های با رنگ سبز و کرم حیات در این قلعه تا قرون پنجم هجری قمری مصادف با دوره اسلامی به خوبی به اثبات می‌رساند. با توجه به جنس خاص این قلعه (خاک سفت‌شده) به علت وزش بادهای تند، فرسایش، همچنین عبور رودخانه قزل‌اوزن از کنار قلعه، متاسفانه در حال تخریب است که نیاز به مراقبت و توجه بیشتری نسبت به قلعه‌های سنگی دارد.
قلعه بهستان با 64 اتاق کوچک و بزرگ، بقایای یک حوض، آثاری از سیستم لوله کشی منحصربفرد و ظاهر نامعمولش یکی از جذاب ترین قلعه های منطقه ماهنشان است که از لحاظ تاریخی نیز ارزش بالایی دارد.
طبقات بالای این قلعه برای دفاع و طبقات پایین‌تر به‌عنوان زاغه و محل نگهداری آذوقه مردم استفاده می‌شد. این دژ دارای راه پلههای زیگ زاگی در ضلع‌های غربی و شرقی است که روزگاری از پایینترین قسمت ضلع شمالی آن شروع می‌شده است که به دلیل فرسایش طبقات پایینی آن، تردد در این مسیر خطرناک و تا حد زیادی ناممکن شده است. راه پلههای ضلع شمال‌غربی قلعه به‌عنوان یکی از مناطق دست‌نخورده و سالم دژ بهستان به حساب می‌آید که بالای این پله‌ها، اتاقی به شکل محراب‌های مسجد تزیین شده که به دوره اسلامی تعلق دارد. اجرای این نوع طاق تزیینی ویژه دوران معماری اسلامی و یادآور کوچه‌های سر پوشیده طاق‌دار در شهرهای این دوره است. در حال حاضر به دلیل تخریب زیاد این بخش، تنها با کوهنوردی می‌توان به بالای قلعه با تخته سنگ‌های عظیم مسطح رسید.
سازندگان قلعه بهستان با در نظرداشتن طرح اولیه، اقدام به کندن کوه و تخلیه خاک‌ها و سنگ‌ها کرده‌اند و اتاقها را به‌وجود آوردند. هر تعدادی که به تعداد اتاق‌های اضافه شده است، راه‌های ارتباطی آنها نیز به صورت دالان‌هایی اتصال دهنده کنده شده‌اند. طبقات بالای قلعه بهستان جهت دفاع و طبقات پایین‌تر به‌عنوان انبار سلاح و محل نگهداری آذوقه اهالی غله مورد استفاده قرار می‌گرفت. فضای کلی قلعه بهستان به ۳ دسته اتاقها، دالان‌ها و راه‌پله‌ها تقسیم می‌شود که دارای سقفی تیزه است و روی دیوارها هم سوراخ‌هایی به شکل مثلث یا مدور قرار دارد که محل گذاشتن پیه‌سوز یا هر وسیله روشنایی بوده است. آب قلعه با استفاده از لوله‌های آب گِلی نیم‌متری به اسم «گنگ» تامین می‌شده است.
دالان‌ها
دالان‌های ارتباطی به‌صورت راهروهای عمومی برای راحتی دسترسی به اتاقها و سایر قسمت‌ها بوده است. عرض پهن‌ترین این دالان‌ها به سه متر می‌رسد.
اتاقها
اتاق‌های بزرگ: این اتاقها دارای اندازه‌های یکسانی نیستند. در بررسی‌های صورت گرفته، ابعاد اتاقها ۵ در ۲٫۶۰ متر و ارتفاع آن از کف تا سقف به ۲٫۷۰ متر می‌رسد و سقف مسطحی دارند. در قسمت انتهایی بعضی از این اتاقها فضای کوچک‌تر به ابعاد یک در یک متر در نظر گرفته شده که ظاهرا نوعی انباری بوده است.
اتاق‌های کوچک: در ساخت این اتاقها نیز از اندازه یکسانی تبعیت نشده است. اندازه بیشتر آنها ۲ در ۲٫۵۰ متر و ارتفاع آن ۲٫۴۰ و تعدادی از این اتاقها دارای سقف تیزه‌دار جناغی هستند. دو سمت ورودی دیوار اتاقها ، گودی‌های مثلث شکل کوچک یا مدور کنده شده که هدف از ایجاد آنها روشنایی محوطه بوده است. هر چقدر مساحت اتاقها بزرگ‌تر باشد، تعداد و اندازه سوراخ‌های روشنایی نیز بیشتر می‌شود؛ به طوری‌که در یکی از این اتاق‌های بزرگ تعداد آن تا هشت عدد می‌رسد. در پایینترین ضلع شمال شرقی قلعه مشرف بر رودخانه قزل‌اوزن اتاقی دیده می‌شود که سطوح دیواره‌های داخلی و کف آن دارای گچ است که احتمالا به منظور سکونت از آن استفاده می‌کردند. از قسمت‌های مهمی که تا امروز دست‌نخورده و سالم باقی مانده، ورودی یکی از راه پلههای ضلع شمال‌غربی قلعه است که دسترسی به آن به خاطر فرسایش بسیار سخت است.
پله‌ها
با وجود راه پلههای زیاد با عرض یک متر که اقتباس از راه پله‌ی بناها و مناره‌های دوره اسلامی است، متاسفانه بعلت دسترسی خیلی سخت به سطح بالایی قلعه و خطری که بازدیدکننده‌ها را تهدید می‌کند، ممکن نیست و تنها راه رسیدن به آنها استفاده از عملیات کوهنوردی صعود است.
این دژ دارای راه پلههای مارپیچ در قسمت‌های غربی و شرقی بوده که زمانی از پایینترین قسمت ضلع شمالی آن شروع می‌شده و حالا جز ویرانه ی از آن باقی نمانده است. راه‌پله‌های ضلع شمال‌غربی قلعه بهستان به‌عنوان یکی از مناطق دست‌نخورده و سالم دژ به حساب می‌آید. قسمت بالای قلعه بهستان با گچ اندوده شده و داخل آن حوضی با ابعاد ۷ در ۳ متر و از جنس سنگ و ساروج قرار دارد. با استفاده از لوله‌های آب گِلی نیم‌متری به اسم گنگ آب این حوض تامین می‌شده است.
با توجه به مطالعات و پژوهش‌های انجام گرفته درباره قلعه‌های تاریخی استان زنجان و گمانه‌زنی در قلعه‌های دیگر استان زنجان می‌توان چنین نتیجه گرفت که قلعه روستای بهستان در گام اول به‌عنوان مرکز سیاسی و اداری منطقه و در گام دوم به‌عنوان محل استقرار حاکم منطقه ساخته شده است. برای رسیدن به این قلعه باید از زنجان به سمت ماهنشان بروید، ۲۰ کیلومتر مانده به ماهنشان وارد جاده ماهنشان به بهستان شوید. بعد از رسیدن به شهر ایگلی بلاغ وارد جاده فرعی قلعه بهستان شوید که در نهایت شما را این قلعه زیبا همچنین دودکش‌های جن می‌رساند.
