پیشگفتار:

مدتها بود قصد داشتیم برای بازدید از غار کلدر خرم آباد به این شهر سفر کنیم که متأسفانه کار و کرونا فرصت نمی‌داد تا اینکه بالاخره موفق شدیم در اواخر ماه گذشته (تیر 1400) به این شهر سفر کرده و میهمان دوست فرهیخته و دانشمند دکتر بازگیر سرپرست سه فصل کاوش این غار و خانواده فاضل و محترمشان شویم.

پس از حدود 6 ساعت رانندگی و طی مسافت 488 کیلومتری از مسیر آزادراه تهران_ساوه، آزادراه ساوه_سلفچگان و بزرگراه اراک_خرم آباد به خرم آباد رسیدیم و پس از توقف و استراحتی چند به میزبانی دکتر بازگیر و همسر محترمشان برای دیدن غار کلدر حرکت کردیم.

در محل ورود به این محوطه باستانی در محیط‌بانی منطقه حفاظت شده سفید کوه با صحنه‌ای منزجر کننده از شکارگری غیر مجاز مواجه شدیم. در محل نگهداری پرندگان شکاری آسیب دیده، پرندگانی را مشاهده کردیم که یک بال آنها بطور کامل کنده شده بود آسیبی که ناشی از اسلحه‌های شکاری معمول نبوده و به گفته محیط‌بانان اثر سلاح‌های جنگی است این پرندگان پر غرور و زیبا تنها جهت لحظه‌ای تفریح این چنین غم انگیز مورد آسیب ما انسانها قرار گرفته‌اند.

به هر حال پس از گذر از نگهبانی منطقه حفاظت شده پس از چند ده متر به غار کلدر رسیدیم و سرپرست گروه کاوش این منطقه باستانی پیش از تاریخ ضمن ارائه توضیحات که شور و حرارت ناشی از تعصب به آب و خاک لرستان را همراه داشت از بی‌وفایی‌ها و بی‌توجهی‌ها به نتایج و دستاوردهایش گله کرد بهروز بازگیر که دوره دکتری باستانشناسی خود را از معتبرترین دانشگاه اسپانیا و زیر نظر استادان مطرح بین‌المللی گزارانده و عضو  بنیاد نخبگان استان لرستان است، متأسفانه بدلیل ناملایمات از تدریس در دانشگاه‌های کشور و استان منصرف شده با صدای حزن انگیز از عدم استقبال مسئولان استانی به طرح توسعه و تبدیل منطقه سر سبز و زیبای سفید کوه به بزرگترین قطب گردشگری فرهنگی در غرب و حتی کل کشور با در بر داشتن محوطه مطرح جهانی که دلالت بر قدیمیترین سکونتگاه انسان هوشمند در خارج از قاره آفریقا است، سخن می‌گفت.

به تفصیل در ادامه به نتایج کاوش‌های دکتر بازگیر و گروه‌اش خواهیم پرداخت:

پیشینه:
دره خرم آبــاد یکــی از دشــت‌های میان کوهــی منطقــه طبیعی-فرهنگــی زاگرس مرکــزی اســت. ایــن منطقــه به دلیــل دارا بــودن شــرایط مناســب زیســتی از جملــه منابــع فــراوان آب، پتانســیل بــالای زیســت محیطی و مهمتــر از همــه موقعیــت ویــژه ارتباطــی به عنــوان معبـری طبیعـی همـواره مـورد توجـه جوامـع انسـانی از دوره‌ی پارینه سـنگی میانـه، جدیـد و فراپارینه سـنگی بـوده اسـت. گذرگاهـی کـه ارتبـاط دشـت‌های الشـتر، نورآبـاد و نهاونـد و جـاده خراسـان بـزرگ در شـمال را بـه جنـوب و خوزسـتان و نیـز دشـت‌های سـیالخور و بروجــرد و فلات مرکــزی در شــرق را بــه مناطــق غربــی و دشــت ســوزیانا پیونــد می‌دهــد.

همچنیـن از دوره‌ی مس و سـنگ بـه بعـد حتـی در دوره‌های تاریخـی و اسـامی ایـن دره جـز وقفه‌هایـی کوتـاه مـدت مسـکون بـوده اسـت. بررسـی دوره‌هـای فرهنگـی یـک منطقه و مقایســه داده‌هــای باستانشــناختی آن بــا مناطــق همجــوار بــا هــدف مطالعــه الگوهــای اســتقرار و بررســی برهمکنش‌هــای دو و چندجانبــه منطقــه‌ای و فرامنطقــه‌ای در هــر دوره، از جملــه ابتدایی‌تریــن مراحــل تبییــن و تشــریح ســیر تحــولات جوامــع گذشــته در باستانشناســی پیــش از تاریــخ اســت. بررســی نقــش و جایــگاه دره‌ی خرم آبــاد در دو دوره مهــم و پیوســته‌ی نوســنگی و مس و ســنگ و چرایــی و چگونگــی آن، مقایســه داده‌هــای فرهنگــی دره‌ی خرم آبــاد بــا مناطــق فرهنگــی همجــوار و بررســی برهمکنش‌هــای منطقه‌ای و فرامنطقــه‌ای و نقــش ایــن برهمکنش‌هــا در شــکل گیری اســتقرارهای هــر دوره و ارائـه‌ی چارچوبـی کلـی از گاهنـگاری منطقـه از اهـداف و ضرورت‌هـای ایـن پژوهـش اســت کــه پرســش‌های پژوهــش حاضــر نیــز در همیــن چارچوب‌هــا مطــرح شــده‌اند. بــه نظــر می‌رســد کــه دره‌ی خرم آبــاد در طــول ایــن دو دوره توانســته اســت جایــگاه و نقــش ارتباطــی قــوی خــود را کــه برگرفتــه از موقعیــت جغرافیایــی و طبیعــی ویــژه اســت، ایفــا نمایـد.

دره‌ی خرم آبــاد، در صــد ســال اخيــر مــورد پژوهش‌هــاي باستانشــناختي قــرار گرفتــه اســت. بيشــتر مطالعــات در این دره مربــوط بــه دوره‌ی پارينه ســنگي و كاوش در غارهــا و پناهگاه‌هـاي صخـره‌اي دره و نيـز حول محـور شـهر شاپورخواسـت و قلعـه‌ی فلك افلاك بـوده اسـت. «سـرهنری راولینسـون»، در سـال 1836 م. از دره‌ی خرم‌آبـاد بازدیـد به عمـل آورد و پیشــنهاد نمــود کــه خرم آبــاد می‌توانــد در جــای شاپورخواســت مکانیابــی گــردد (راولینسـون 1362 .) در سـال 1928 م. «ارنسـت هرتسـفلد»، دره‌ی خرم‌آبـاد را مـورد مطالعـه قـرارداد. هنـری فیلـد، در سـال 1950 م. ابزارهـای سـنگی مربـوط بـه دوره‌ی پارین هسـنگی را در غـار کنجـی خرم‌آبـاد جمـع آوری نمـود. در 1961 م. «کایلــر یانــگ»، شــرق لرســتان را بررســی نمــود و 7 محوطــه مربــوط بــه ســه دوره‌ی فرهنگــی را در ســالهای1963 و 1965 م. دره‌ی خرم آبــاد توسـط «فرانـک هـول» و «کنـت فالنـری»، بررسـی گردیـد کـه موفـق بـه شناسـایی 17 محوطــه‌ی پارینه ســنگی شــدند. هــول و فالنــری، در غارهــای قمــری، کنجــی، گرارجنــه، غاریافتــه و پناهــگاه ســنگی پاســنگر گمانه زنــی کردنــد. سـال1971 م. «کالرگـوف میـد»، دره‌ی خرم‌آبـاد را بررسـی نمـود. در سـال 1973 م. «ولفــرام کالیــس»، از برخــی آثــار دره‌ی خرم آبــاد بازدیــد کــرد. در سـال 1362 خورشیدی «حمیـد ایزدپنـاه»، بـا هـدف معرفـی آثـار فرهنگـی لرسـتان کتابـی دو جلـدی منتشـر نمـود. در سـال 1975 م. هیأتـی بـه سرپرسـتی «هنـری رایــت»، مجموعــه ســفال‌های غــار کنجــی خرم آبــاد را مطالعــه نمودنــد. هیأتــی بــه سرپرســتی رایــت، در ســال 1976 م. در تپــه ماســور خرم آبــاد اقــدام بــه گمانه‌زنــی نمــوده و ســفال‌های مربــوط بــه دورهی گودیــن V را گــزارش نموده‌انــد. جودیـت برمـن، در ماههـای پایانـی سـال 1978 م. دره‌ی خرم‌آبـاد را بررسـی دوبـاره نمـود کـه 148 اثـر شناسـایی گردید. در سـال 1379 خورشیدی به منظــور شــناخت بســتر فرهنگــی قلعــه‌ی فلک‌افــلاک، دره‌ی خرم آبــاد بــه روش گســترده و غیرفشــرده مــورد بررســی قــرار گرفــت . طـی سـالهای 81 - 1379 خورشیدی. «احمـد پرویـز»، اقـدام بـه ثبـت محوطه‌هـای دره‌ی خرم‌آبـاد در فهرسـت ملـی نمـوده کـه متعاقـب آن، بیـش از 20 اثـر در قالـب پرونده‌هـای ثبتــی در فهرســت آثــار ملــی بــه ثبــت رســیده اســت. در ســال 1379 خ. «کــورش روسـتایی» و همکارانشـان، بـا هـدف شناسـایی محوطه‌هـای پارینه سـنگی لرسـتان از دره‌ی خرم آبــاد بازدیــد به عمــل آوردنــد. دهســتان كــرهگاه شــرقي در جنــوب دره را مرتضــي گراونــد و دهســتان رباط نمكــي را در بخــش شــمالي دره، بــه سـال 1385 خ. « ذبيـح بختيـاري» بررسـي نمودند.  طـی سـالهای 1386 و 1387خ. «علـی سـجادی» و همکارانشـان، در فضـای داخلـی قلعــهی فلک افــلاک اقــدام بــه لایه نــگاری نمودنــد. در سـال 1387 خ. یـک فصـل بررسـی فشـرده و تکمیلـی توسـط احمـد پرویـز، در دره‌ی خرم‌آبـاد انجـام گرفـت. در سـال 1390 خ. هیأتـی بـه سرپرسـتی «بهروز بازگیـر»، غـار پارینه سـنگی گیلـوران را لایه نــگاری نمـود. و در سـال 1393 خ. هیأتـی بـه سرپرسـتی بهـروز بازگیـر و «مـژگان جایـز»، اقـدام بـه لایه نــگاری غــار پارینه ســنگی کلــدر، در دره‌ی خرم آبــاد نمودنــد.

غار کلدر کجاست؟

آدرس غار کلدر: شمال غربی شهر خرم‌آباد، ابتدای منطقه قِلابَردی (قلعه‌سنگی)، دره‌ای به نام «کلدر» توسط پاسگاه محیط‌بانی و فنس محافظت می‌شود. کلدر زیرمجموعه‌ی منطقه حفاظت‌شده اِسبی‌کو (سفیدکوه) است.

مختصات جغرافیایی: در ״ 25 ′ 33 ° 33 طول شرقی، ′′ 35′ 17 °48 عرض شمالی و ارتفاع 1290 متری از سطح دریا قرار دارد.

غار ۱۷متر طول، ۱۶ متر عرض دارد و ارتفاع دهانه‌ی آن ۷ متر است.

غار کلدر درست در کنار پاسگاه محیط‌بانی منطقه سفید کوه (کلدر) است.

ورودی غار با درب حفاظتی مسدود شده است.

در غار کلدر چه چیزی کشف شده است؟

در غار کلدر دست‌افزارهای سنگی انسان‌های هوشمند با قدمت بیش از 54 هزار و چهارصد سال کشف شده است.

دکتر «بهروز بازگیر» باستان‌شناس و سرپرست هیئت ایرانی-اسپانیایی کاوش غار کلدر در این رابطه می‌گوید:

»قدمت شواهد فرهنگی انسان‌های هوشمند که همان دست‌افزارهای سنگی تیغه و ریزتیغه هستند، در قاره اروپا بیش از ۴۳هزار سال نیست؛ اما در غار کلدر، دست‌افزارهای سنگی انسان‌های هوشمند حداقل 54400 سال قدمت دارند«.

چرا غار کلدر برای باستان‌شناسان دنیا اهمیت دارد؟

پیش از تحقیقات غار کلدر تصور می‌شد اولین انسان‌های هوشمند از منطقه «شامات» وارد قاره اروپا شده‌اند؛ اما با آزمایش‌هایی که بر روی آثار غار کلدر خرم‌آباد انجام شد، دانشمندان دریافتند انسان‌های هوشمندی از دره خرم‌آباد برای اولین‌بار به قاره اروپا مهاجرت کرده‌اند.

غار کلدر برخی از حلقه‌های مفقوده‌ای که باستان‌شناسان دنیا به‌دنبال آن‌ها هستند را می‌تواند نمایان کند.

در این ویدیو پروفسور جان وندرماد راجع‌ به تحقیقات غار کلدر به ویژه فصل سوم کاوش این محوطه مهم باستانی می‌گوید.

ترجمه ویدیوی بالا

در فصل سوم کاوش غار کلدر ما یک قطعه فسیل انسانی پیدا کردیم که در دانشگاه کپنهاک (دانمارک) و دانشگاه سوربون (فرانسه) نشان داد این فسیل متعلق به انسان هوشمند است.

این گونه فسیل بسیار قدیمی است؛ چرا که در نهشته‌هایی به دست آمده است که قدمتشان تا 54 هزار سال می‌رسد که دارای ابزارهای سنگی متعلق به انسان های هوشمند است.

در زیر این نهشته ها، لایه دیگری وجود دارد که حاوی ابزارهای سنگی موستری پارینه سنگی میانه است که اخیرا تاریخ نگاری جدیدی از آن به دست آمد که 63 هزار سال قدمت دارد و نهشته های بیشتری در زیر این لایه وجود دارد که ما می‌توانیم تاریخ های قدیمی‌تری به دست بیاوریم.

کاوش غارها می‌تواند شرایط اقلیمی منطقه در گذشته را نشان دهد.

تحقیق و کاوش در غارهای باستانی می‌تواند اطلاعاتی درباره‌ی شرایط اقلیمی منطقه در سال‌های بسیار دور گذشته را نشان دهد. برای نمونه، در غار «گیلوَران»، استخوان «کرگدن» و در غار «کلدر» بقایای «مار کبرا» پیدا شده است. این نشان می‌دهد زمانی شرایط آب و هوایی دره خرم‌آباد برای زندگی کرگدن و مار کبرا مناسب بوده است.

یکی از ویژگی های کلدر، غنای بقایای جانوری است. این بقایا با حجم بسیار بالایی در نهشته‌های باستانی این سایت دفن شده‌اند.

چند نمونه از گونه‌های جانوری شناسایی شده در این غار:

– دندان پائینی گراز گونه:  Sus scrofa

– نوک شاخ گوزن قرمز گونه: ‌ Cervus elaphus

- گیره‌ی خرچنگ

– استخوان پای گوزن کوچک phalanx سیبریایی(گونه‌ی Capreolus pygargus)

– دندان‌های مختلف بز کوهی گونه: Capra aegagrus

– استخوان پای سمورگونه:  Mustelidae

– استخوان پای خرگوش گونه:  Leporidae

– استخوان بازوی موش زمستان‌خواب گونه:  Gliridae