امروزه رشته های مهندسی در ایران شرایط پیچیده‌ای را تجربه می‌کنند و این رشته ها به نوعی می توان گفت که در اولویت انتخاب داوطلبان ورود به دانشگاه‌ها نیستند و استادان و دانشجویان این رشته نیز از رخوت حاکم بر دانشگاه‌ها شکایت دارند. در همین رابطه دکتر میرضا مجیدی رییس دانشگاه تبریز ضمن ابراز نگرانی از آینده رشته های مهندسی می گوید: "در طول ۴۰ سال اخیر بلایی بر سر دانشجویان آوردیم که بر اثر آن دانشجویان ما تمایل دارند در سه رشته پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی تحصیل کنند و با روندی که امروز پیش می‌رود آینده رشته‌های فنی و مهندسی که موتور محرکه جامعه هستند نگران کننده است".
این اظهار نظر تنها گوشه ای از نگرانی و نقد دست اندرکاران آموزش عالی به وضعیت ورودی رشته های ریاضی و فیزیک و همچنین بی توجهی به آینده شغلی تعداد کثیری از فارغ التحصیلان بیکار این رشته ها در کشور هستند. دانش آموختگانی که با هزار امید و آرزو برای با تلاش شبانه روزی سدی به نام "کنکور" را برای کسب عنوان مهندسی در دانشگاه ها از جمله برترین دانشگاه های کشور پشت سر می‌گذارند اما پس از چهار سال تحصیل، چشم انداز و نقطه امیدی برای ورود به بازار کار در کشور ندارند و بین دو راهی رفتن یا ماندن و درجا زدن قرار می گیرند.
رتبه جهانی ایران در رشته های مهندسی
این در حالی است که دکتر غلامحسین رحیمی معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم نیز چند روز پیش در نشست روسای پارک های علم و فناوری اعلام کرد؛ "ایران در رشته‌های مهندسی رتبه جهانی ۱۰ و ۱۱ را از آن خود کرده است". خبری که شنیدن آن می تواند مخاطب به خصوص دانشجویان و فارغ التحصیلان این رشته ها را هم خوشحال و هم غمگین کند. خوشحال از جهت رتبه خوبی که در آن تحصیل می کنند و غمگین ازآن جهت که در رشته‌های برتری که تحصیل کرده‌اند باید نگران آینده شغلی باشند، بنابراین حکایت وضعیت رشته های مهندسی در ایران ما را یاد ضرب المثل "درون مرا می کشد از بیرون شما را" را دارد.
زیرا اگر چه مسئولان و مدیران ارشد آموزش عالی با استناد به آمار و ارقام های مختلف خبر از توسعه و پیشرفت رشته های و مهندسی در کشور می دهنند. اما واقعیت درون دانشگاه ها و حرف دل اساتید، دانشجویان و فارغ التحصیلان این رشته ها، از بحرانی بودن و بی توجهی به این رشته ها در کشور خبرمی‌دهد و گویا هنوز برنامه ریزان و سیاست گذاران عرصه های علمی و آموزشی و همچنین سایر سیستم های تاثیرگذار به اهمیت رشته های فنی و مهندسی در توسعه پی نبرده و نمی دانند بدون علوم پایه از جمله رشته های فنی و مهندسی هر کار علمی اساسی، ناقص و ناتمام است. اگر این علوم نباشد، علوم دیگر هر کدام مسیر خاص خودشان را می‌روند و نمی‌توان آن‌ها را به صورت یک پیکره علمی واحد در دنیا مطرح کرد.
در کشور ما با وجود تأکید ویژه‌ای که در سال‌های اخیر بر تولید علم و فناوری شده، شرایطی به نحوی پیش رفته که رشته های علوم پایه اعم از رشته های فنی و مهندسی مغفول واقع شوند. این موضوع به پررنگ‌ترین شکل ممکن خود را در کاهش هرساله آمار داوطلبان ورود به رشته ریاضی و فیزیک نشان داده است؛ به طوری که آمار داوطلبان ورود به این رشته در کنکور سراسری سال‌های ۹۵ تا ۹۷ بالغ بر ۱۸ هزار نفر کاهش داشته و در سال ۹۷ حدود ۶۵ درصد متقاضیان ورود به دانشگاه‌ها٬ داوطلب ورود به رشته‌های تجربی بودند.
نگاهی به ورودی های رشته های مهندسی
با نگاهی به آمار شرکت‌کنندگان کنکور سراسری در سال‌های مختلف درمی‌یابیم که این نگرانی از کجا نشات می‌گیرد به عنوان مثال با نمایش نموداری درباره‌ی پذیرفته‌شدگان فنی و مهندسی در یک دوره چهل ساله (از سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۹۵) باید تاکید کرد اوج پذیرفته شدگان دوره کارشناسی فنی مهندسی در سال ۱۳۹۰ بوده است. طی دو سال، ۶۰ هزار نفر در رشته‌های فنی مهندسی دانشگاه پیام نور پذیرفته شده‌اند.
بر این اساس در سال تحصیلی ۹۶-۹۵ تعداد چهار میلیون و ۷۳ هزار و ۸۲۷ نفر در آموزش عالی ایران مشغول به تحصیل بوده‌اند که حدود ۲۹ درصد آن‌ها دانشجویان فنی مهندسی بوده‌اند. در همین سال، ۴۶۶ هزار و ۲۲۳ دانشجو از دانشگاه‌ها فارغ‌التحصیل شده‌اند که تعداد دانش‌آموختگان فنی و مهندسی ۱۹۴ هزار و ۲۲۹ بوده است. نرخ بیکاری در ایران در سال ۱۳۹۶ حدود ۱۲ درصد بوده است. این در حالی است که نرخ بیکاری دانش‌آموختگان رشته‌های مهندسی ۳۷.۵ درصد بوده است.
همچنین در سال تحصیلی ۹۶-۹۵ بیش از ۴۷ رشته و ۴۵۹ گرایش مهندسی در مقاطع مختلف تحصیلی فعال بوده است. از این ۴۵۹ گرایش فنی مهندسی ۱۲۹ گرایش برای دوره کاردانی، ۳۲ گرایش متعلق به دوره کارشناسی، ۱۷۳ گرایش برای کارشناسی ارشد و ۱۰۶ گرایش برای مقطع دکتری تعیین شده است و ۴۱۸ دانشگاه، دانشکده‌های مستقل و مراکز آموزش عالی دولتی، موسسات غیرانتفاعی و موسسات وابسته به سازمان‌های دولتی رشته‌های فنی و مهندسی را ارائه می‌دهند.
بر اساس اعلام کارشناسان، با گذر حباب جمعیتی ایجاد شده در دهه ۶۰ از دوره دبیرستان، تقاضا برای آموزش عالی از اوایل دهه هشتاد به سرعت افزایش یافت. در طول یک دهه (۹۲-۸۲)، متوسط نرخ رشد سالیانه دانشجویان کشور ۹.۸ درصد بوده است. در همین مدت، رشد سالیانه دانشجویان در گروه فنی- مهندسی ۱۳.۴ درصد بوده است.
در واقع با گذر تدریجی حباب جمعیتی از مانع کنکور، تعداد متقاضیان این آزمون در اغلب گروه‌های آموزشی به تدریج کاهش یافت. طی یک دوره‌ی پنج ساله (۹۴-۹۰) تعداد داوطلبان گروه ریاضی و فنی از ۳۶۰ هزار و ۸۷۳ به تعداد ۱۸۱ هزار و ۸۵۶ نفر رسید. این در حالی بود که در همین مدت، تعداد داوطلبان گروه آزمایشی علوم تجربی از ۴۵۱ هزار به ۴۹۸ هزار و ۸۲۲ نفر رسید.
اشکال کار کجاست؟
در حالی که آمار شرکت‌کنندگان کنکور سراسری امسال نیز حکایت از کم بودن متقاضیان گروه رشته‌های ریاضی و فیزیک نسبت به سایر گروه‌ها داشته است، متخصصان این موضوع را به نبود جایگاه شغلی مناسب برای دانش‌آموختگان رشته‌های علوم پایه نسبت می‌دهند موضوعی که به زعم متخصصان که باعث شده داوطلبان کنکور گرایش چندانی به تحصیل در رشته‌های علوم پایه و رشته های فنی و مهندسی نداشته باشند و آمار دانش‌آموختگان رشته‌های دانشگاهی نامتوازن شود.
صرف نظر از نامتوازن شدن رشته‌های دانشگاهی، مغفول ماندن علوم پایه تبعات جدی برای بخش پژوهش در پی دارد چرا که تحقیقات بنیادی در علوم پایه هستند که جایگاه علمی کشور را تعیین می‌کنند و به عبارتی توسعه تحقیقات در علوم کاربردی، در گروی پیشرفت و توسعه تحقیقات علوم پایه است.
یکسان بودن آیین‌نامه ارتقای اساتید رشته ریاضی
در همین سلمان ابوالفتح بیگی دزفولی، پژوهشگر جوان برجسته شاخه ریاضی فرهنگستان علوم در گفت‌وگو با ایسنا از یکسان بودن آیین‌نامه ارتقای اساتید رشته ریاضی با سایر رشته‌ها انتقاد کرد و توضیح داد: اساتید خوب ریاضی در دانشگاه‌های درجه یک دنیا معمولاً یک یا دو مقاله در طول سال ارائه می‌دهند، در حالی که در ایران بر طبق آیین‌نامه ارتقای اساتید واحدی که برای همه رشته‌ها وجود دارد، از استاد انتظار می‌رود تعداد زیادی مقاله ارائه دهد که عملاً امکان‌پذیر نیست و استاد مجبور است برای ارتقای خود و رعایت کمیت کار، کیفیت علمی مقالات خود را پایین بیاورد.
وی ادامه داد: فردی در رشته ریاضی به عنوان عضو هیأت علمی در جایی مشغول به کار می‌شود؛ این فرد در صورت ارتقای شغلی ملزم به رعایت آیین‌نامه‌ای است که به عنوان مثال با رشته مهندسی مکانیک یا سایر رشته‌ها یکسان است و معضلاتی که در دوره دکتری وجود داشت، به دوره استادی هم تسری پیدا می‌کند.
بیگی با بیان اینکه اساتید خوب ریاضی در دانشگاه‌های درجه یک دنیا معمولاً یک یا دو مقاله در طول سال ارائه می‌دهند، اظهار کرد: این در حالی است که در ایران بر طبق آیین‌نامه ارتقای اساتید واحدی که برای همه رشته‌ها وجود دارد، از استاد انتظار می‌رود تعداد زیادی مقاله ارائه دهد که عملاً امکان‌پذیر نیست و استاد مجبور است برای ارتقای خود و رعایت کمیت کار، کیفیت علمی مقالات خود را پایین بیاورد.
پژوهشگر جوان برجسته شاخه ریاضی فرهنگستان علوم در سال ۹۸ سپس به ارائه یک مثال پرداخت و تشریح کرد: رشته فیزیک از رشته‌های نزدیک به ریاضی است که جزو علوم پایه هم محسوب می‌شود. یکی از معتبرترین مجلات رشته فیزیک Physical Review Letters نام دارد و چنان‌چه از اسم آن برمی‌آید طول مقالات آن کوتاه و در حد ۴ صفحه است. این در حالی است که مقاله ۴ صفحه‌ای در ریاضی تقریبا معنی ندارد و در رشته ریاضی طول مقالات با کیفیت معمولا بیشتر از ۳۰ صفحه است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی تأکید کرد: بنابراین با توجه به اینکه هر رشته مقتضیات خود را دارد، باید تفاوت‌های بین رشته‌ها به رسمیت شناخته شده و این موضوع در آیین‌نامه‌های پذیرش دانشجوی دکتری یا ارتقای اعضای هیئت علمی دیده شود.
دلایل کاهش رغبت به رشته های ریاضی
دکتر مجید میرزاوزیری در خصوص وضعیت رشته‌های علوم پایه به ویژه رشته ریاضی(فنی و مهندسی) به ایسنا گفت: کاهش رغبت به علوم ریاضی می‌تواند دلایل زیادی داشته باشد. باید این را در نظر داشت که اگر امروز وضعیت شغلی ریاضی خوب نیست و افراد کمی به سمت آن می‌روند، پس می‌توان پیش‌بینی کرد که حدود ۱۰ سال بعد با مشکل کمبود متخصص ریاضی و مهندس مواجه شویم در نتیجه منطقی است که به همین دلیل استقبال از رشته ریاضی بیشتر شود. اما آنچه افراد را از رفتن به رشته ریاضی و رشته‌های مرتبط با آن باز می‌دارد، ارائه و آموزش بد، غیر جذاب این رشته و نبود هدف مشخص در آموزش آن است.
استاد علوم ریاضی دانشگاه فردوسی مشهد خاطرنشان کرد: معتقدم شغل ربطی به دولت ندارد؛ مشاغل را نیاز جامعه تعیین و نهادهای خصوصی ایجاد می‌کنند. دولت تنها می‌تواند مزاحم این فرآیند نباشد. گاهی اوقات دخالت دولت در ایجاد مصنوعی شرایط ممکن است حتی چرخه را از حالت طبیعی خارج کند.
میرزاوزیری بیان کرد: این که رشته‌های مرتبط با ریاضی جایگاه شغلی دارند یا خیر، وابسته به کارآفرینی متخصصان همین حوزه است. به طور کلی چرخه زیستی یک جامعه را مستقل از دولت می‌دانم. به نظرم دولت و قوای دیگر می‌توانند به وضع قانون، اجرای آن و رسیدگی به متخلفین از قانون بپردازند. اگر در انجام این وظیفه اصلی موفق باشند مشاغل خوب خود به خود جای خود را پیدا می‌کنند و جوانان هم با دید باز، مسیری را انتخاب می‌کنند که آن‌ها را به مقصد و مقصود متعالی برساند.
مسیر اصلی شغل‌های شرافتمندانه دچار خلل می‌شود
وی تصریح کرد: آنچه وضعیت شغلی را در فرآیند فعلی دچار خلل کرده بی‌اطلاعی از آینده، عدم ثبات و پیش‌بینی ناپذیری شرایط شغلی است. وقتی دلایل فایده کوتاه‌مدت پر درآمد دارد، مسیر اصلی شغل‌های شرافتمندانه دچار خلل می‌شود و طبیعتاً کسی که آینده را تاریک می‌بیند به سمت آن نخواهد رفت و لذا انباشتگی شغلی در یک جا و عدم علاقه در جای دیگر ظهور می‌کند. دلایل افت علاقه صرفاً همین است.
با اندکی دقت به محیط پیرامون می‌توان دریافت که ریاضیات و به تبع آن رشته های فنی و مهندسی چه نقش پررنگ و گسترده‌ای در هستی دارند. از اشکال هندسی گوناگون طبیعت و نظم موجود در روند رشد برخی گیاهان تا ساخت بناهای مختلف و پیشرفت فناوری.
ریاضی، ابزار دانشمندان رشته‌های مختلف علمی برای گسترش تحقیقاتشان و اطمینان از نتایج فعالیت‌هایشان است. اما عواملی نظیر گسترش کمی بی‌رویه و سریع آموزش مهندسی به ویژه در چند دانشگاه، ارائه آموزش‌های بعضا کم کیفیت در بسیاری از مراکز آموزشی، انتشار آمارهای سال‌های اخیر در مورد میزان بالای بیکاری دانش‌آموختگان فنی و مهندسی و افزایش جاذبه گروه‌های علوم پزشکی به دلایلی چون تصور بهتر بودن بازار کار از عوامل اصلی بی رغبتی برای حضور در رشته های فنی و مهندسی در کشور عنوان شده است.
در مجموع می‌توان گفت با مروری بر وضعیت کنونی رشته‌های فنی و مهندسی، این نتیجه به دست می‌آید که کاهش گرایش دانش‌آموزان به انتخاب این رشته‌ها زنگ خطری برای مسئولان به حساب می‌آید و لازم است رسانه‌های گروهی با همراهی مسئوان امر در راستای فرهنگ‌سازی برای این رشته‌ها، به ویژه در دبیرستان‌ها گام بردارند.
همچنین در مواردی لازم است که نگاه مسئولان به علوم پایه فنی و مهندسی تغییر کند و این علوم نه به عنوان علوم کاربردی و زودبازده، بلکه به عنوان زیربنای تولید فناوری و بالابرنده جایگاه علمی کشور در نظر گرفته شوند که البته بایستی بودجه‌های کلان به آن‌ها اختصاص داده شود.