کادوسی‌ها (کادوسیان)
برخی از مورخان از جمله پلین نویسنده قرن اول میلادی اظهار نظر کرده‌‌اند که گلها همان کادوسیانند. ژ. دو سنت کروآ نیز که در اثر خود تحت عنوان «تحقیقات تاریخی و جغرافیائی درباره سرزمین ماد» پیرامون کادوسیان اطلاعات با ارزشی جمع آوری کرده می‌نویسد: «دنیس لوپییریژت» از قوم کادوسی با نام گل سخن گفته است. واسیلی ولادیمیر بارتولد مستشرق بزرگ روس در اثر گرانبهای خود «جغرافیای تاریخی ایران» می‌نویسد:
در عهد قدیم سکنه گیلان را کادوسیان تشکیل می‌دادند که در قید اطاعت دولت هخامنشی نبودند. همین قوم و یا قسمتی از آن را گیل... هم می‌نامیدند و ولایت گیلان نام کنونی خود را از اسم قوم مزبور دارد. بعد در شرق این سامان ماردان یا اماردان سکونت داشتند و رود سفیدرود به نام آنها آمارد نامیده شده است...»(1)
سر آرنولد ویلسون در کتاب خصائل ملی و نژادی ایران می‌نویسد: «اقوام گلای و کادوس از ساکنان اولیه ایران بودند و اولاد آنها هنوز در گیلان و مازندران دیده می‌شوند.)
از این قوم در منابع باستانی ارمنی با نام «کاتی شیان» یاد شده است و بنا به منابع مزبور قبیله‌ای بزرگ را تشکیل می‌داده‌‌اند. دیاکونوف درباره آنان می‌نویسد: «پادشاهی ماد از عهده مطیع ساختن ایشان بر نیآمد، اما نخستین بار سر به اطاعت کوروش نهادند... قبایلی از کادوسیان و دیگر آن آریاکیان (ان آریائیان) بوده‌‌اند که در کرانه دریای کاسپی (خزر) در فاصله خاک اوتیان و آلبانیان از شمال و هرکانیان، از مشرق سکونت داشتند».
بعضی از نویسندگان کادوسیان را غیر آریائی می‌دانند چنانکه علی سامی‌مؤلف كتاب تمدن هخامنشی به این نکته اشاره کرده است.
هنوز در مورد شناسائی این قوم باستانی تحقیق کافی انجام نگرفته و محل سکونت دقیق آنان و حدود و ثغور آن مشخص نشده است. احمد کسروی طی مقاله ای تحت عنوان «کادوسیان، کادوشان، تالشان» اظهار نظر کرده است که طالشي‌ها همان اخلاف کادوسیان هستند و منطقه طالش در شمال گیلان احتمالاً قلمرو حکومتی کادوسی‌ها بوده است. با این نظر عده دیگری از مورخان موافق هستند، اما راولینسون شمال و جنوب دره قزل اوزن و خلخال و طارم را موطن کادوسیان می‌داند.
مشیرالدوله پیرنیا در کتاب ایران باستان از قول مورخان یونانی در همین زمینه می‌نویسد:
«کادوسیان مردمی بودند که در گیلانات سکنی داشتند. بعضی تصور می‌کنند که اینها نیاكان طالشی‌های کنونی بوده‌‌اند و کادوس مصحف یا یونانی شده تالوش است که در قرن بعد تالش یا طالش شده است. مدرکی عجالتاً برای تأیید این حدس نداریم. کادوسیان را چنان که در بالاتر گذشت، بعضی محققین از بومی‌های ایران قبل از آمدن آریانها به این سرزمین می‌دانند و اینها در گیلان و قسمت شمال شرقی آذربایجان سکنی داشتند.»
پی‌نوشت:
(1). جغرافیای تاریخی ایران، واسیلی ولادیمیر بارتولد، ترجمه حمزه سردادور، انتشارات طوس، چاپ دوم، تهران ۱۳۵۸، صفحه ۲۳۳. ۳۰. ایران باستان، حسن پیرنیا (مشیرالدوله)، انتشارات دنیای کتاب، چاپ دوم، تهران ۱۳۶۲، جلد دوم