آنچه می‌خوانید بخشی از روایت هاشم رجب‌زاده، محقق و مترجم درباره خرید نفت ایران از سوی شرکت ایده میتسو در دوره دولت دکتر مصدق است. داستان مذاکرات محرمانه مدیران این شرکت ژاپنی با نمایندگان ایران در کتاب «قضیه نیشومارو» از انتشارات روزنامه «یومیوری» آمده است.
همزمان با این سردرگمی و آشفتگی در توکیو، در تهران هیات مذاکره‌کننده پس از بررسی نتیجه مذاکره اول با مصدق، نخست‌وزیر، پیشنهاد متقابل ایده‌میتسو را به نخست‌وزیر تقدیم داشت. کپی نسخه این پیشنهاد به زبان انگلیسی باقی مانده است. کوتاه و ساده شده آن در زیر می‌آید:
اول: درباره [خرید] نفتکش بود که دولت ایران اشتیاق بسیار به آن نشان می‌داد؛ به این ترتیب که مواد فولادی قراضه که دولت در خرمشهر داشت به بهای عادلانه خریده شود و دولت حاصل فروش آن را به خرید تانکر حدود ۷۰ هزار تنی و به مبلغ حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار دلار تخصیص دهد. پس از آن دولت ایران این نفتکش را به شرکت ایده‌میتسو اجاره دهد تا با آن نفت از ایران به ژاپن حمل کند.
دوم: درباره مقدار نفت مورد معامله بود، که در مذاکره اول با نخست‌وزیر مطرح نشده بود. مقدار فرآورده‌های نفتی که ایده‌میتسو در آینده نزدیک می‌خرد ۴۰۰ هزار تن و قیمت آن برپایه نازل‌ترین قیمت رایج نفت سواحل خلیج مکزیک با منظور کردن کسر و تخفیف به نرخ‌های زیر باشد:
ــ بنزین ۲۵ درصد
ــ دیگر فرآورده‌های نفتی ۲۹ درصد
علاوه بر این، معادل اختلاف کرایه حمل از آبادان به ژاپن و از لس‌آنجلس به ژاپن نیز در قیمت تخفیف داده شود. مدت این قرارداد ۱۰ سال از تاریخ تحویل نخستین محموله از این ۴۰۰ هزار تن خواهد بود. در این مدت شرکت ایده‌میتسو می‌تواند به قیمتی که به این شرکت امکان رقابت با دیگر شرکت‌های نفتی ژاپن را می‌دهد فرآورده‌های نفتی به‌صورت انحصاری از ایران به ژاپن وارد کند. قیمت (ترجیحی) این محموله‌ها (پس از ۴۰۰ هزار تن اول) به‌تناسب احوال وقت و با توافق طرفین معین خواهد شد. در این طرح قرارداد کیفیت فرآورده‌های نفتی و نحوه پرداخت قیمت آن و موارد دیگر معین شده، و در پایان متن آمده بود:
«به ملاحظه اوضاع کنونی بین‌الملل پیرامون نفت ایران، قطعا لازم است که شرکت ایده‌میتسو همین‌که نمایندگانش به ژاپن بازگردند، از دولت ژاپن برای وارد کردن نفت ایران اجازه بگیرد؛ و امید دارد که این موضوع در اینجا محرمانه نگه داشته شود.»
پس از ارائه این پیشنهاد متقابل، دو نماینده ایده‌میتسو (که به ملاقات دوم با نخست‌وزیر رفته بودند) خواهش کردند که تا ساعت ۵ بعدازظهر روز ۱۱ نوامبر به آنها پاسخ داده شود، چون قرار بود که روز ۱۳ نوامبر از تهران روانه شوند و به ژاپن بازگردند. از جانب ایران اطلاع داده شد که آنها روز چهارشنبه ۱۲ نوامبر بار دیگر به منزل نخست‌وزیر بروند. این دعوت از سوی ایران چه معنایی داشت؟ ساعت ۱۰ صبح روز ۱۲ نوامبر ایده‌میتسو و تهشیما، دو مدیرعامل ایده‌میتسو، به منزل نخست‌وزیر رفتند؛ و همین‌که به آنجا رسیدند علت این دعوت را فهمیدند.
«صبح چهارشنبه ۱۲ نوامبر نزدیک ساعت ۱۰، به دیدن نخست‌وزیر رفتیم. در میان کسانی که در اتاق پذیرایی منتظر بودند، بی‌مقدمه با مردی که نمی‌شناختیم ملاقات کردیم. او هم به‌ظاهر منتظر بود تا نخست‌وزیر را ببیند.»
یادداشت بارون از جریان مذاکره گزارش گفت‌وگوها بود که وکیل حقوقی ایده‌میتسو نوشته بود. اما آنچه در اینجا می‌آید گفته‌های کیسوکه ایده‌میتسو مدیرعامل این شرکت است که در مذاکرات نفتی با ایران مسوولیت اصلی را داشت. او می‌گوید: «در میان صحبتمان با این شخص که بدون آگاهی مقدماتی از اوضاع ژاپن با ما سخن می‌گفت، رفته‌رفته معلوم‌مان شد که او همان کسی است که کارآیی و اختیار بسیار در اینجا دارد.»
در دوره فعالیت شرکت راه‌آهن جنوب منچوری، شرکت ایده‌میتسو در کار خرید و فروش آهن بود. از این رو خوب می‌دانستیم که خرید و فروش آهن و فولاد قراضه کار بسیار پردردسری است و این معامله به نظرم پرمخاطره آمد. پس این پیشنهاد را بی‌درنگ رد کردم. در معامله آهن‌آلات قراضه خبرگی لازم است. فکر کردم که وارد این کار نشویم؛ پس به او گفتم که اکنون برای این کار نیامده‌ایم، بلکه برای معامله نفت به ایران آمده‌ایم.»
نیشومارو، نفتکش ضدتحریم
نیشومارو نام کشتی نفتکش ژاپنی است که در هنگامه تنش‌های پس از ملی شدن نفت ایران دلیرانه دل به اقیانوس‌ها زد و چند سفر از ایران به ژاپن نفت آورد و سهم مهمی در شکستن محاصره سیاسی و اقتصادی و آشکار ساختن حقوق ملی و مسلم ایران در آن ماه‌های بحرانی داشت. چند ماه پس از بازآمدنم به توکیو در تابستان سال ۱۳۶۱(۱۹۸۲)، این بار برای تدریس ایرانشناسی، در مهمانی سی امین سال بنیاد شدن انجمن دوستی ایران و ژاپن با آقای آکیرا ایده میتسو مدیر عامل وقت شرکت ایده میتسو، که در این هنگام از شرکت‌های نفتی عمده ژاپن به‌شمار می‌آمد، آشنا شدم. شنیده بودم که ستاره اقبال این شرکت با وارد کردن نفت از ایران پس از ملی شدن آن، که در آن سال‌ها و در هنگامه تحریم اقتصادی و محاصره دریایی انگلیس‌ها کاری دلیرانه بود، درخشیدن گرفته و مبتکر این جریان هم تا اندازه بسیار سازوئه ایده میتسو، پدر درگذشته آکیرا و پایه‌گذار و رئیس این شرکت، و کیسوکه ایده میتسو – برادر سازوئه و مدیرعامل این شرکت در آن سال‌ها- بوده‌اند. از حال او پرسیدم و آقای آکیرا ایده میتسو گفت که عمویش، با سن بالاتر از هشتاد، هم اکنون از کارهای اجرایی کناره گرفته و مقام مشاور عالی ایده میتسو را دارد. پس، خواهش کردم که درخواستم را برای دیدار و گفت‌وگویی با آقای کیسوکه ایده‌میتسو به عموی خود برساند.
به فاصله چند روز قرار ملاقاتی داده شد و مدیرعامل پیشین ایده میتسو مرا در دفتر مجلل خود در طبقه بالای ساختمان تاریخی این شرکت در خیابان هیبییا، روبه‌روی کاخ امپراتور ژاپن، با گشاده‌رویی پذیرفت. آقای ایده میتسو در این دیدار که زنده‌یاد ئیجی اینووه ایران‌دوست فارسی دان هم حاضر بود، گوشه‌هایی از خاطرات و نظرات خود را درباره مناسبات این شرکت نفتی با ایران برایم گفت و هنگام خداحافظی کتابی با عنوان در پی نفت ایران: قضیه نیشو مارو هدیه کرد و گفت که این اثر که در سلسله کتاب‌های تاریخ شووا (دوره امپراتور شووا، سال‌های ۱۹۲۶ تا ۱۹۸۹) از سوی روزنامه یومیوری تدوین و منتشر شده (توکیو، ۱۹۸۱) حاصل تحقیق گسترده در موضوع وارد کردن نفت ایران به ژاپن در آن سال‌های بحرانی است، و می‌توانم شرحی مستند و سودمند در این باره در آن بیابم.
از کتاب «قضیه نیشومارو»؛ بخارا، سال پانزدهم، ش ۹۱، بهمن و اسفند ۹۱