* عملیات پدافندی در کوی ذوالفقاری آبادان

صبح روز ۲۱ مهر درگیری در همه محورهای خرمشهر آغاز شد و ستون‌های دشمن با پشتیبانی آتش سنگین توپخانه پیشروی کردند و توانستند بخش غربی از شهر (از پل‌نو و پلیس راه تا ایستگاه راه‌آهن) را اشغال کنند. در همین روز در حالی که نبرد شدیدی در جبهه خرمشهر ادامه داشت، لشکر ۳ زرهی عراق با عبور از رودخانه کارون در محور مارد، موفق شد تا ۵ر۲ کیلومتری سه راهی آبادان پیشروی کند. دشمن قصد داشت با عبور از پل‌های ایستگاه ۱۲ و ایستگاه ۷ وارد جزیره آبادان شود که با مقاومت شدید یگان‌های تکاور دریایی و نیروهای مردمی مواجه شدند و دشمن از رودخانه کارون در محور مارد گذشته بود که در نزدیکی جاده خرمشهر – آبادان با پدافند یگان‌های تکاور نیروی دریایی ارتش در ایستگاه‌های ۷ و اسکله ۱۲ آبادان متوقف شد. اگر چه در عملیات پدافندی خرمشهر عناصری از نیروهای زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیروهای مردمی شرکت فعال داشتند، مقاومت سرسختانه و حماسه آفرینی تکاوران در نبرد نابرابر در برابر دشمن، برگ زرینی در تاریخ نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران آفرید. در این عملیات غرور آفرین نقش فرماندهی دریادار دوم بازنشسته داریوش ضرغامی و ناخدا یکم بازنشسته هوشنگ صمدی در هدایت یگان‌ها در مقابل ماشین عظیم جنگی عراق در محور شلمچه – خرمشهر به رغم نبود پشتیبانی لازم قابل تقدیر است.

دشمن پس از برخورد با ادامه مقاومت در این جبهه، سه راهی آبادان – ماهشهر – اهواز را تصرف و به منظور محاصره آبادان به طرف جنوب پیشروی کرد و با دسترسی به رودخانه بهمن‌شیر در شمال شرقی آبادان مستقر شد.

سپس لشکر ۳ زرهی عراق با عبور از رودخانه بهمنشیر در کوی ذوالفقاری قصد داشت محاصره آبادان را کامل کند که با پدافند سرسختانه یکان‌هایی از لشکر ۷۷ نیروی زمینی ارتش و یگان‌های تکاور دریایی نداجا و نیروهای مردمی مواجه و پس از تحمل تلفات و ضایعات و از دست دادن سر پل تصرف شده در ساحل غربی بهمنشیر در جزیره آبادان مجبور به عقب نشینی شد.

در این عملیات غرور آفرین، تکاوران دریایی با پشتیبانی جنگ افزارهای سنگین و با همکاری سایر نیروها توانستند تعدادی از نفربرهای زرهی لشکر ۳ را که در حال عبور از رودخانه بهمن‌شیر بودند، غرق کنند. تعدادی از فرماندهان ارشد عراق در این عملیات اسیر شدند. دشمن پس از تحمل شکست در این عملیات به طرف جاده ماهشهر – آبادان عقب نشینی کرد و در جنوب جاده یاد شده و در میدان تیر آبادان مستقر شد.

پس از گذشت 22 روز ورود دشمن به شهر و حرکت به سوی کوی طالقانی، جاده کمربندی، پادگان دژ و خیابان چهل متری (خیابان مرکزی شهر) درگیری خیابانی آغاز شد تلاش اصلی دشمن در روز ۲۲ مهر ۵۹ پیشروی در محور بندر بود که با مقاومت مدافعان متوقف شد. در سایر محورها تلاش دشمن در جهت انهدام و عقب راندن نیروهای خودی و تعیین جای پای متصرفه بود از صبح روز ۲۳ مهر ۵۹ دشمن مجدد از سمت کوی طالقانی پادگان دژ و جاده کمربندی، جنوب خیابان چهل متری و بندر وارد عمل شد و با پیشروی و استقرار در تعدادی از ساختمان‌های کوی طالقانی، موفق گردید مسیر عبور دیگر نیروها ضلع شمالی خرمشهر را هموار نماید. سپس با سقوط پادگان دژ و تسلط دشمن و جاده کمربندی، قسمت اعظم ضلع شمالی شهر به اشغال درآمد. برای پیشروی به سوی مرکز شهر، پل و مسجد جامع، دشمن از سمت خیابان چهل متری وارد عمل شد. با توجه به خطری که از این ناحیه احساس می‌شد، ۱۳تن از مدافعین از میدان راه آهن به سوی چهار راه کشتارگاه حرکت کردند تا از پیشروی دشمن جلوگیری کنند گروه‌های دیگر نیز از خیابان‌های پایین تر به ایجاد کمین و مقابله با دشمن مبادرت ورزیدند. به این ترتیب تلاش چند روزه دشمن در روزهای ۲۱ و ۲۲ و ۲۳ مهرماه تنها به حفظ سرپل به دست آمده انجامید و اقدامات دشمن برای پیشروی به سوی مرکز شهر بی‌نتیجه ماند.

مرحله چهارم؛ اشغال خرمشهر و محاصره آبادان

در حالیکه نیروهای دشمن در داخل شهر با مقاومت مدافعین مواجه بودند تعدادی از واحدهای ارتش عراق به منظور تنگ تر کردن حلقه محاصره، در ۲۳ مهر ۵۹ ضمن انسداد جاده ماهشهر آبادان خود را به شهر آبادان نزدیک کردند در حالیکه نبرد شدیدی در خرمشهر بین نیروهای مردمی و دشمن در جریان بود محاصره آبادان حکایت احتمال قوی سقوط قریب‌الوقوع خرمشهر داشت.

دشمن توانست در اولین ساعات روز ۲۴ مهر ۵۹ بندر و گمرک را اشغال کند. طی این روز درگیری‌های شدت یافت و مدافعین با تمام تلاش خود می‌کوشیدند تا از دستیابی دشمن به خیابان چهل متری و پل خرمشهر جلوگیری کنند. از بعد از ظهر این روز رزمندگان با مقاومت جانانه و تقدیم شهدای بسیار، دشمن را ناکام گذاشتند. متقابلاً دشمن با تقویت نیروهایش و استقرار تیربار در چند نقطه و موضع‌گیری تک تیراندازان در ساختمان‌های مسلط بر خیابان چهل متری محور مرکزی شهر و اصلی‌ترین راه پشتیبانی و تردد مدافعین را بست. با انتشار سریع خبر دستیابی دشمن به خیابان چهل متری، رزمندگان از محورهای دیگر به سوی خیابان عزیمت کردند.  در ساعات پایانی روز، نبرد سختی در گرفت و با مقاومت و مقابله شدید، بسیاری از نیروهای دشمن به هلاکت رسیدند. پس از چندین ساعت درگیری، خرمشهر از سقوط حتمی نجات یافت و به پاس خون‌های پاکی که در این راه ریخته شد، خرمشهر به خونین شهر تغییر نام یافت.

طی روزهای ۲۵ مهر الی ۱ آبان درگیری‌های خیابانی به شدت ادامه داشت. چندی بار دشمن به میدان فرمانداری نزدیک شد، لیکن عقب رانده شد. یگان‌های تازه‌نفس دشمن، پی‌درپی وارد شهر می‌شدند. در حالیکه استعداد نیروهای مدافع خرمشهر به یک گردان نمی‌رسید؛ نیرویی بدون پشتیبانی، بدون سازمان نظامی، محروم از فرماندهی واحد و توانا و خسته از یکماه نبرد نابرابر.

سرانجام، آخرین طرح عملیاتی دشمن در بامداد ۲ آبان ۵۹ به اجرا درآمد و تهاجم سنگین و گسترده‌ای با پشتیبانی حجم وسیعی از آتش شروع شد و تا ۴۸ ساعت ادامه یافت. در عین حال اگر چه نیروهای خودی طی دو روز نبرد و مقابله بی امان مهاجمین را در دستیابی به پل خرمشهر ناکام گذاشتند. لیکن دشمن با اتکا به قوای زرهی خود میدان فرمانداری را تصرف کرد و سپس با استقرار در ساختمان‌های بلند، پل خرمشهر را در تیررس مستقیم خود قرار داد. بنابراین در شامگاه ۳ آبان ۵۹ به مدافعین خرمشهر دستور عقب‌نشینی داده شد و از اوایل بامداد ۴ آبان ۵۹ آخرین مدافعین خرمشهر با عبور از کارون به بخش جنوبی خرمشهر عقب نشستند.

مرحله پنجم؛ عبور از بهمنشیر

همزمان با خطر سقوط قریب‌الوقوع خرمشهر ارتش جمهوری اسلامی در تاریخ ۳ آبان ۵۹ در جاده ماهشهر- آبادان وارد عمل شد تا آبادان را از محاصره نجات دهد. بدیهی بود که در چنین صورتی سقوط خرمشهر به تأخیر می‌افتاد. اما چنین نشد. متقابلاً نیروهای عراقی در روز هشت آبان ۵۹ با نصب پل در منطقه ذوالفقاریه آبادان از رودخانه بهمنشیر عبور کردند. این در حالی بود که آبادان با حضور رزمندگان بازگشته از خرمشهر و برخی نیروهای تازه نفس تقویت شده بود. نیروهای خودی با سازماندهی خود را آماده پاتک از چند جهت به یگانهای دشمن که از بهمنشیر عبور کرده بودند، کردند.

* سلسله عملیات ” هدایت “

عملیات پدافندی در کرانه‌های اروند رود در ۴ آبان ۵۹

پس از اشغال بخش شمالی خرمشهر توسط عراق و احتمال عبور نیروهای دشمن از اروند رود به منظور تصرف جزیره آبادان، مأموریت پدافند از کرانه های اروند‌رود به نیروی دریایی ارتش واگذار شد. در اجرای این مأموریت یگان‌های تکاور و تفنگدار دریایی با استقرار در بخش جنوبی خرمشهر، جزیره مینو، منطقه دیری فارم و خسرو آباد، پدافند از جزیره آبادان در محورهای یاد شده را عهده‌دار شد. در مدت عملیات پدافندی از کرانه‌های اروند‌رود که تا سال ۱۳۶۵ به طول انجامید، یگان‌های تکاور و تفنگدار دریایی با اجرای آتش سنگین و مداوم روی مواضع دشمن در ابتدای اروند‌رود، تلفات و ضایعات سنگینی را به دشمن وارد کرد و از نفوذ نیروهای ویژه و غواص دشمن که قصد نزدیک شدن به سواحل آبادن را داشتند، ممانعت به عمل آورده و آنها را به طور کامل منهدم کردند. دیگر نیروهای دشمن که در ضلع شمالی رودخانه مستقر بودند، تا جاده ماهشهر - آبادان نیز عقب نشستند.