اغلب مردم با واژه هایی چون کویر و بیابان آشنایی داشته و می دانند به سرزمینهایی گفته می شود که کیفیت حیات در آنها به نسبت دیگر بوم سازگانهای موجود در کره زمین به شدت تقلیل یافته است. 

اینک اما پروفسور دانلد اسكاويا، استاد بازنشسته رشته محيط زيست و توسعه پايدار از دانشگاه ميشيگان نتایج پژوهشهای اخیرش را منتشر کرده که نشان می دهد، مناطقی به مراتب مرده تر از بیابان و کویر هم در کره زمین وجود دارد، آن هم نه در خشکی ها که در قلمرو آبهای آزاد! 

در حقیقت، مناطق مرده يك چالش آلودگي آب در سطح جهاني به شمار می روند، اما با تلاشهاي پايدار و رفتارهای علمی مي توان آنها را به زندگي بازگرداند.

اخیراً پژوهشگران يك منطقه مرده -dead zone-را به بزرگي فلوريدا در نزدیکترین فاصله به ایران شناسايي كرده اند كه درياي عمان را به خليج فارس ارتباط مي دهد. 

در حال حاضر در سراسر دنيا بيش از ٤٠٠ منطقه مرده در اقيانوسها و درياچه ها وجود دارند؛ آنجا كه اكسيژن آب آن اندازه كم است كه هيچ آبزي توان زنده بودن را ندارد. 

مناطق مرده زماني شكل مي گيرند كه ارگانيسم هاي دريايي اكسيژن تجزيه شده را سريعتر از آن مقدار كه در دسترس داشته باشند، مصرف مي كنند. اين معمولا زمانی رخ مي دهد كه لايه آب گرم روي لايه آب سرد قرار مي گيرد يا آب شيرين روي آب شورتر مي نشيند- بطور مثال آنجا كه يك رودخانه به دريا مي رسد. 

درچنين شرايطي لايه آب بالا تراكم كمتري دارد و شناور است. لايه هاي موجود كمتر با يكديگر مخلوط مي شوند و در اينصورت مقدار اكسيژن كمي از نيوار - اتمسفر - به لايه هاي پايينتر مي رسد.

مولفه های ديگر، مواد ارگانيك در آب است. اين مواد مي توانند از فاضلابهاي تصفيه نشده منجر شوند يا از رشد جلبكها و در كنار آنها پلانكتونها و ماهيهاي مرده. اين پروسه مي تواند مقدار بيشتر و يا همه اكسيژن آب را مصرف كند. 

دماي هوا نيز يك فاكتور ديگر است. دماهاي بالا به رشد سريعتر جلبكها كمك مي كنند، به شكل گيري لايه ها در آب شتاب مي بخشند و موجب مي شوند تا مقدار اكسيژنی كه آب قادر به نگهداشتن آن است، كاهش پيدا كند. 

تغييرات اقليمی، افزايش دما و وخيم تر شدن مولفه های زیستی به دلیل ورود فاضلابهای آلوده، رزمایشهای دریایی، آلودگی ناشی از تردد کشتیها و سوخت آنها و حوادث دریایی و پساب ناشی از آب شیرین کن ها، از جمله مهمترین دلایل افزایش کمی و کیفی مناطق مرده در جهان هستند. 

اما بزرگترين دليل، آلودگي ناشي از مواد مغذي -ورودي نيتروژن و فسفر بيش از حد به آب-است. اين مواد رشد جلبكها را تحريك مي كنند. منبع آنها تصفيه خانه هاي فاضلابهاي شهري و صنعتي است و از جهتي ديگر افزايش كودهاي شيميايي از كشاورزيهاي صنعتي در سطح بزرگ. 

يك بررسي اخير در مقياس جهاني نشان مي دهد كه مناطق خالي شده از اكسيژن در آبهاي باز از ميانه قرن بيستم تاكنون در حد ميليونها كيلومتر مربع گسترش پيدا كرده اند و غلظت اكسيژن در صدها منطقه ساحلي مانند خليج مكزيك اكنون آن اندازه پايين آمده اند كه توزيع و فراواني ماهيها را به شدت محدود كرده است. اين عواقب همچنين در دهانه رودخانه ها و درياچه هاي بزرگ محسوس هستند. 

مناطق مرده گسترده در برابر تغيير مقاوم هستند. اما با كاهش مواد مغذي در Chesapeake Bay بهبودي اين منطقه آغاز شده. جوامع اطراف درياچه ايري در حد بسيار قابل توجهي مناطق مرده خود و شكوفايي جلبكي در سالهاي ١٩٧٠ را با تقليل ورودي فسفر كاهش دادند. 

با اين وجود، در حال حاضر اين موارد در دریای عمان و نزدیک تنگه هرمز ظاهر شده اند و مدركي است كه نشان مي دهد اين معضل بحرانی در حال جريان و افزایش است.

شاید برایتان جالب باشد که بدانید فرآیندهای سدسازی و طرحهای انتقال آب که به صورت مصنوعی امکان وقوع جریانهای سیلابی را کاهش می دهند، خود یکی از عوامل آفرینش مناطق مرده در محیطهای آبی محسوب می شوند. 

به عبارت دیگر، هرچقدر که از دبی رودخانه ها در هنگام ورود به دریاهای آزاد بکاهیم و هرچقدر که زهاب و فاضلاب و شیرابه بیشتری در آنها رها سازیم، یعنی: به دست خود مرگ خلیج فارس، دریای عمان و دریای کاسپین را به جلو انداخته ایم!