این روزها که بار دیگر قرار شده نام محمد مصدق، نخست وزیر پیشین ایران و نماد و رهبر جبهه ملی، روی یکی از معابرتهران گذاشته شود، باز هم حساسیت ها روی این نامگذاری به اوج خود رسیده. نام محمد مصدق با خاطرات تاریخی ایرانیان پیوند خورده و هیچ کس از یاد نمی برد نهضت ملی شدن صنعت نفت و کودتای آمریکایی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ حول محور این شخصیت ملی گرا، شکل گرفته است.

سالها از وفات محمد مصدق یا به قول مخالفانش، مصدق السلطنه که از سمت مادرش نجم السلطنه جزء شاهزادگان دودمان عباس میرزای قاجار محسوب می شد، در قلعه احمد آباد کرج می گذرد ولی تا زمانی که رژیم محمدرضا شاه فرونریخته بود، هیچ کس حق نداشت نامی از او بر زبان بیاورد.

در تهران، هیچ معبر و نشانی به نام مصدق نبود تا اینکه خیابان پهلوی سابق (ولی عصر فعلی) در جریان راهپیمایی تاسوعا و عاشورا توسط مردم به نام دکتر مصدق نامگذاری شد و چهارراه ولی عصر به نام او درآمد، این نامگذاری توسط انجمن شهر تهران تصویب و بلندترین خیابان تهران به نام او شناخته شد، ولی تنها دو سال و نیم بعد، باز هم نام مصدق از تهران رفت و تا امروز، هیچ معبر و نشانی از او در پایتخت، وجود ندارد.

شورای چهارم شهر تهران بارها برای اعلام نام مصدق روی یکی از معابر شهر، دورخیز کرده بود که با مخالفتهای آشکار و نهان، این نامگذاری بی اثر شد. حالا شورای پنجم نشان می دهد پاها را در یک کفش کرده تا هر طور که هست، نشانی از محمد مصدق بر پایتخت ایران به یادگار بگذارد، ولی باز هم نهادهای بالادستی و مخالفتها و فشارهای معلوم و نامعلوم، راه را بر این نیت، سخت کرده است.

از خیابانی ۲۲ کیلومتری تا تونلی ۱۲۰۰ متری

36 سال از زمانی که مرحوم فلسفی در خطبه های نماز جمعه، نام مصدق را از طولانی ترین خیابان خاورمیانه با درازای ۲۲ کیلومتر برداشت و به جای آن، نام ولی عصر را پیشنهاد کرد، می گذرد ولی اینطور که اعضای شورای شهر تهران می گویند قرار است معبری با طول ۱۲۰۰ یا ۱۳۰۰ متر به نام مصدق شناخته شود تا بار دیگر اسم رهبر جبهه ملی به تهران برگردد.

آنطور که یک عضو کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر تهران گفته، قرار است نام‌گذاری یک تونل جدید در پایتخت به نام «مصدق» قطعی شود، تونلی در شمال شهر تهران که هنوز کامل نشده است، با این وجود، هنوز هم موانعی وجود دارد که مصوبه نامگذاری مصدق بر معبری کوتاه را ممکن است ابطال کند. ولی باید دید آیا کمیسیون فرعی نامگذاری در شورای شهر تهران، آنقدر توان دارد که مصوبه نهایی تغییر نام تونل "آرش-اسفندیار" به نام "دکتر محمد مصدق" را از فیلترهای متعدد برای ماندن این نام حساسیت برانگیز در تهران، عبور دهد؟

مصوبه کمیسیون نامگذاری شورای شهر چیست؟

کمیسیون فرعی نامگذاری در شورای شهر تهران، نهادی است که مصوبات تغییر نامهای معابر و اماکن شهر را بر عهده دارد. پس از تصویب این کمیسیون، مصوبه به عنوان پیشنهاد به صحن شورای شهر می آید تا طبق قانون، جلسه عمومی شورای شهر، درباره تصویب این پیشنهاد تصمیم گیری کند.

بررسی اختیارات و ساختار کمیسیون فرعی نامگذاری شورای شهر نشان می دهد این کمیسیون، بخشی از کمیسیون اصلی فرهنگی، اجتماعی و زیست شهری است که در حال حاضر محمدجواد حق‌شناس، حسن خلیلی آبادی، حجت نظری و الهام فخاری در آن عضویت دارند. جلسات این کمیسیون با حضور سه نفر از اعضای کمیسیون فرهنگی، اجتماعی و زیست‌شهری و رئیس روابط عمومی و امور بین‌الملل شورا (در حال حاضر، حسین نقاشی، از اعضای مرکزی حزب اتحاد ملت)، مدیرکل روابط عمومی و امور بین‌الملل شهرداری  تهران، (در حال حاضر امین عارف نیا) و یک نفر نماینده منتخب از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی تشکیل می‌شود.

این کمیسیون در همه مناطق شهر تهران، دارای کمیته های فرعی است که شهردار منطقه، روابط عمومی منطقه، یک نفر نماینده از انجمن‌های شورایاری محلات منطقه (در صورتی که انجمن‌های شورایاری در آن منطقه تشکیل شده باشد) با معرفی ستاد اجرایی انجمن‌های شورایاری، یک نفر نماینده تام‌الاختیار بنیاد شهید انقلاب اسلامی تهران که منطقه شهرداری در حوزه آن بنیاد قرار دارد، امام جماعت یکی از مساجد منطقه با معرفی شورای هماهنگی امور مساجد تهران، یک نفر کارشناس مطلع اموراجتماعی ـ فرهنگی آشنا به تاریخ و ادبیات به انتخاب و معرفی شهردار منطقه، با اولویت  استادان دانشگاه یا فرهنگیانی که در همان منطقه ساکن باشد و نماینده تام‌الاختیار فرماندهی ناحیه مقاومت بسیج که منطقه شهرداری در حوزه آن فرمانداری قرار دارد، عضو این کمیته ها هستند.

آنطور که حسن خلیل آبادی گفته، این کمیسیون فرعی، تصویب کرده نام تونل آرش-اسفندیار که خیابان آرش، بلوار اسفندیار وبزرگراه نیایش را در شمال تهران به هم متصل می‌کند و قرار است در دهه فجر امسال افتتاح شود، به نام تونل دکتر محمد مصدق تغییر کند. کاری به نظر عادی که به دلایل مختلفی، حساسیت بسیار روی آن است.

همه اظهارنظرها درباره بازگشت نام مصدق به معابر تهران

از زمانی که پس از انقلاب شورای شهر در تهران تشکیل شد، نامگذاری معبری به نام محمد مصدق، مطرح بود ولی تاکنون این قصد و نیت به جایی نرسیده است. در جدول زیر می توان دریافت بیشترین اظهارها درباره نامگذاری یک معبر یا مکان در تهران، مربوط به نام مصدق بوده و البته نقل قول های رسانه ای موافقان این نامگذاری بسیار بیشتر از اظهارنظرهای رسانه ای مخالفان آن بوده است.

جدول اظهارنظرها درباره نامگذاری معبری به نام مصدق در تهران

چه کسانی ممکن است مصوبه شورا را نپذیرند؟

هنوز صحن علنی شورای شهر تهران مصوبه ای درباره تغییر نام تونل 1300 متری آرش-اسفندیار به نام مصدق نداشته است، ولی در صورتی که پیشنهاد کمیسیون نامگذاری برای این تغییر اسم، در صحن شورای شهر تهران رای بیاورد، ممکن است چه کسانی مخالف آن باشند؟

باید دریافت در شرایط فعلی، قانون تنها سه نهاد را برای لغو مصوبات شورای شهرها از جمله شورای شهر تهران، دارای رسمیت و اختیار می داند. اولین نهاد، فرمانداری تهران است، فرمانداری تهران، با بررسی مصوبات شورای شهر در کمیسیون انطباق مصوبات با قوانین، درباره این مصوبه اظهارنظر خواهد کرد. بدیهی است چون قانونی درباره منع نامگذاری معبر به نام محمد مصدق وجود ندارد، کمیسیون انطباق و فرمانداری تهران نمی تواند مصوبه احتمالی آینده را ابطال کند.

دومین نهاد دارای اختیار، دیوان عدالت اداری است که این نهاد هم با شکایت شهروندان می تواند مصوبات شورای شهر را با قوانین تطبیق داده و در صورت وجود مغایرت بین مصوبه شورا با قانون، رای به ابطال مصوبه شورای شهر بدهد. در این باره هم قانونی وجود ندارد که نامگذاری یک معبر به نام محمد مصدق را منع کرده باشد.

ولی سومین نهاد که به صورت غیرمستقیم بر مصوبات شوراهای شهر از جمله تهران، نظارت دارد، (فقهای عضو) شورای نگهبان هستند که بر جنبه "شرعی بودن" این مصوبات اظهارنظر می کنند. فقهای شورای نگهبان بنا به درخواست دیوان عدالت اداری باید درباره انطباق یا مغایرت مصوبات شوراهای شهر و روستا با شرع، اظهار نظر کنند و اینجاست که مشخص نیست در صورت تصویب نامگذاری یک خیابان به نام محمد مصدق، شکایت یک یا چند شهروند از این مصوبه به دیوان عدالت اداری به لحاظ ایراد شرعی و ارسال پرونده به شورای نگهبان، فقهای شورای نگهبان در این باره چه تصمیمی می گیرند.

ذکر این نکته ضروری است که فقهای شورای نگهبان، پیش از این در ماجرای لغو عضویت سپنتا نیک نام، نامزد زرتشتی شورای شهر یزد با استناد به "نص فرمایشات بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی علیه‌الرحمه در تاریخ ۱۳۵۸/۷/۱۲ مذکور در صحیفه نور (جلد ۶، چاپ ۱۳۱۷، صفحه ۳۱)" عضویت سپنتا نیکنام را  مغایر و خلاف موازین شرع شناختند.

ارتباط بحث سپنتا نیکنام و محمد مصدق با تصمیمات شرعی شورای نگهبان اینجاست که مجتبی شاکری، عضو شورای چهارم پایتخت پیش از این در مقام مخالفت با نامگذاری خیابانی در تهران به نام مصدق، با اشاره به اظهارنظر صریح امام خمینی (ره) درباره "مسلمان نبودن دکتر مصدق"، گفته است: فشار برای نامگذاری معبر به نام دکتر مصدق در حالی تشدید شده که امام راحلدر واکنش به اعلام راهپیمایی جبهه ملی علیه لایحه قصاص در ۲۵ خرداد ۱۳۶۰صراحتا از مصدق یاد کرده و فرمودند او هم مسلم نبود.

به گفته شاکری، امام در آن مقطع جبهه ملی و مصدق را این طور تشریح کرد:"... یک گروهی که با اسلام و روحانیت اسلام سرسخت مخالف بودند؛ از اولش هم مخالف بودند. اولش هم وقتی مرحوم آیت الله کاشانی دید که این‌ها خلاف دارند می‌کنند و صحبت کرد، این‌ها کار کردند (که) یک سگی را نزدیک مجلس عینک به آن زدند و اسمش را گذاشتند «آیت الله»! این در زمان آن (محمد مصدق، رهبر جبهه ملی) بود که این‌ها فخر می‌کنند به وجود او. او هم مسلم نبود. من در آن روز در منزل یکی از علمای تهران بودم که این خبر را شنیدم که یک سگی را عینک زده‌اند و به اسم آیت‌الله توی خیابان‌ها می گردانند. من به آن آقا عرض کردم که این دیگر مخالفت با شخص نیست؛ این سیلی خواهد خورد. و طولی نکشید که سیلی را خورد. و اگر مانده بود سیلی بر اسلام می‌زد. این‌ها تفاله‌های آن جمعیت هستند که حالا قصاص را، حکم ضروری اسلام را، «غیرانسانی» می‌خوانند."

به جز فقهای شورای نگهبان که اختیار قانونی برای ورود به مسئله شرعی بودن نامگذاری خیابانی در تهران به نام محمد مصدق دارد، نهاد دیگری به نام شورای فرهنگ عمومی استان تهران هم می تواند به صورت غیررسمی درباره این نامگذاری، اظهارنظر و احیانا مخالفت کرده و با رای‌زنی، مصوبه احتمالی شورای شهر تهران درباره تغییر نام تونل آرش اسفندیار به دکتر محمد مصدق را تا مرز ابطال پیش ببرد.

شورای فرهنگ عمومی استان تهران شاخه ای از شورای فرهنگ عمومی کشور است که در آن، نسبت به سیاستگذاری عمومی درحوزه فرهنگ، تصمیم گیری می شود. شورای فرهنگ عمومی استان تهران، ۳۵ عضو دارد که عبارتند از امام جمعه به عنوان رئیس شورای فرهنگ عمومی استان، استاندار به عنوان نایب رئیس، مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان تهران به عنوان دبیر شورا و سایر اعضا به شرح زیر فعالیت می کنند: معاون سیاسی اجتماعی استانداری، معاون امنیتی انتظامی استانداری، معاون برنامه ریزیاستانداری، مشاور استاندارومدیر کل دفتر امور اجتماعی استانداری، مشاور استاندارومدیر هماهنگی امور ایثارگران، مدیر ستاد اقامه نماز، عضو شورای مشورتی استانداری، مسئول دفتر نمایندگی شورای سیاستگذاری ائمه جمعه استان، مسئول نهاد نمایندگیولی فقیه در دانشگاه های استان، رئیس مرکز رسیدگی به امور مساجد استان، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی استان، دبیر ستاد احیاءامر به معروف و نهی از منکر استان، سرپرست کانونهای فرهنگی و هنری مساجد استان، رئیس یک دانشگاه استان، در حال حاضر رئیس دانشگاه علامه طباطبایی، رئیس سازمان اطلاعات استان، رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران تهران بزرگ، فرمانده نیروی انتظامی تهران بزرگ، فرمانده سپاه محمد رسول الله تهران بزرگ، فرمانده سپاه سیدالشهدا استان، فرمانده نیروی انتظامی غرب استان، فرمانده نیروی انتظامی شرق استان، مدیرکل آموزش و پرورش شهرستانهای استان، مدیر کل آموزش و پرورش شهر تهران، مدیر کل اداره ورزش و جوانان استان، معاون اموراجتماعی وفرهنگی شهرداری تهران، رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگریاستان، مدیر شبکه استانی پنج سیما، یک نماینده از مجمع نمایندگان استان تهران، مدیر گروه همایش ها و مجامع فرهنگی جهاددانشگاهی، رئیس کل دادگستری استان، مدیرکل نهادکتابخانه های عمومی استان و مدیر کل محیط زیست استان

به نظر می رسد در صورتی که این شورا با مصوبه آینده شورای شهر تهران درباره نامگذاری خیابانی به نام دکتر مصدق مخالف باشد، می تواند با تصویب شورای فرهنگ عمومی کشور، جلوی اجرایی شدن نامگذاری را بگیرد.