ادامه قسمت پیشین:  نگاهی به تاریخ علم؛ فصل اول: پیدایش خط (الف – پیش از الفبا)

6) اختراع خط الفبایی

کاربرد اندیشه نگارها در خطوط اوليه ميخي باستاني (خط میخی سومری‌ها و اکدی‌ها) رواج یافته و در کتیبه‌های میخی فارسی باستان نیز تعداد اندکی از اندیشه نگارها برای واژه‌های کلیدی چون شاه خدا و زمین به کار رفته است (د. ایرانیکا، ذیل "Ideographicwriting.I"). با گذر زمان و تکامل ادوار خط، عناصر اندیشه نگار، که حاکي از مفهومی کامل با واژه‌ای منفرد بودند، پشت سر گذارده شدند و عناصر آوایی در نهایت در قالب الگوهای هجایی، همخواني و الفبایی تبلور یافتند. یکی از معایب خطوط آوانگار وابستگی به یک زبان خاص است. در این خطوط نخست اندیشه به آوا برگردانده می‌شود، سپس آواها به صورت نشانه‌های قراردادی و غالباً مجرد نمایانده می‌شود، و در ادامه این نشانه‌ها به آواهای همان زبان و در نهایت به اندیشه اصلی برگردانده می‌شوند. امتیاز خطوط آوانگار خواه همخوانی، خواه هجايي با الفبایی در این است که در مقایسه با پنجاه هزار یا دست کم دو هزار نشانه خط واژه نگار چینی یا هفتصد نشانه هيروگليف مصری، می‌توانند کارآیی خود را با بیست تا شصت نشانه انجام دهند. چنین خطوطی به صرفه تر و برای یادگیری آسان ترند. این خطوط در حدود 30۰۰ تا 4۰۰ سال پیش از میلاد در منطقه هلال خصيب فلسطين، سوریه، میانرودان، مصر و دره سند (پاکستان کنونی) حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد در خاور دور، و حدود ۱۰0۰ سال پیش از میلاد در آمریکای مرکزی رواج داشته اند. در خط هجانگار هر نشانه بیانگر یک هجا است که این هجا عموماً هجای کوتاه است يعني ترکیبی از یک همخوان و یک واکه (مُصَوّت یا حرف صدادار). البته گاه یک نشانه صرفاً معرف یک واکه است. این خط مناسب زبان‌هایی است که ساختار هجایی نسبْتا ساده‌ای دارند، مانند زبان ژاپنی در این زبان حداکثر صد هجا وجود دارد، این در حالی است که در زبانی مانند انگلیسی شمار هجاها به چندین هزار مي‌رسد. در زبان ژاپنی دو خط هجانگار به نام کانا به کار می‌رود که هریک از آنها دارای ۴۸ نشانه است. كاتاكانا برای واژه‌های قرضی و نیز برای ایجاد تأثیرهای خاص شبيه به صورت ایتالیک در نوشته‌های به زبان‌های اروپایی استفاده می‌شود و خط هجانگار هیراگانا، برای واژه‌های بومی استفاده می‌شود و ممکن است به همراه علامت‌های چینی که ژاپنی‌ها آنها را کانجی می‌نامند، به کار روند. در این حالت، بخشی از خط ژاپنی واژه نگار و بخشي هجانگار است. از دیگر زبان‌هایی که خط هجایی دارند می‌توان از زبانهای بومی امریکایی مانند چروکیایی یاد کرد.
خط میخی در دوران باستان، برای نگارش بسیاری از زبان‌های خاور نزدیک از خط میخی استفاده می‌کردند که خطي هجایی با تعدادی عناصر غيرهجایی است (د. ایرانیکا، ج 6 ،ص ۴۵۶) خط میخی به انواع خطوطی گفته می‌شود که برای نوشتن آن از نقوش شبیه به میخ استفاده می‌شده است. نخستین خط میخی را سومریان در حدود ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد در جنوب میانرودان ابداع کردند. این خط بعدها با اعمال تغییراتی برای شمار زیادی از زبان‌های خاور نزدیک باستان از جمله زبان‌های گروه اکدی (اکدی باستان، آشوری و بابلی هیتی و عیلامي) به کار رفته است. نشانه‌های خط میخی آغازین سومریان تصویرنگار بودند. بسیاری از این نشانه‌ها، از جمله آنهایی که معرف اشياء يا حيوانات بودند، به راحتی قابل تشخیص هستند. برای مثال نشانه «دست» تصویر یک دست و نشانه «بازو» تصویری بود که دست را تا آرنج نشان می‌داد. البته همه نشانه‌های تصویری آنقدر واضح نبودند و برای تشخیص برخی از آنها به قوه تخیل قوی تری نیاز بود. برای مثال علامت مستطيلي معنای درخت بوده است. در این نسخه اوليه خطي ميخي تعداد علائم نوشتاری قریب به هفتصد علامت بود. زمانی که خط میخی کامل تر شد، نشانه‌های میخی معرف نام اشياء شدند و در واقع خط میخی واژه نگار شد. اکدی‌ها پس از غلبه بر سومریان خط میخی را وام گرفتند. بعدها ایرانیان نیز این خط را قرض گرفتند. وام گیرندگان در اقتباس خط میخی برای زبان‌های خود، از آن برای نمایش آواهای موجود در هجاهای واژه‌های زبان خود استفاده می‌کردند. بدین ترتیب خط میخی به صورت یک نظام نوشتاری هجایی درآمد.
بین هزاره‌های سوم و اول پیش از میلاد خط میخی در منطقه میانرودان اختراع شد و در جنوب تا فلسطین و در شمال تا ارمنستان گسترش یافت. در حالی که خط میخی در سرتاسر میانرودان انتشار می‌یافت، نظام‌های نوشتاری دیگری در مصر و چین در حال پیدایش بود. خط هیروگلیف مصري و خط چینی که همانطور پیش از این ذکرش رفت خطوطی بین تصویرنگاری و اندیشه نگاری بودند. خط هیروگلیف برخلاف خط هندسی و مبهم ميخی، شاعرانه، زیبا و ظریف به نظر می‌رسید. اصالت و پیچیدگی این خط در آن است که از سه نوع نظام نوشتاری شکل یافته است، خط تصویرنگار (انديشه نگار) با طرحواره‌هایی از اشياء با موجودات همراه با ترکیبی از همان علامت‌ها برای بیان افکار و عقاید، خط آوانگار با اشکالی که نمایشگر آواها بودند که از این اشکال با نام مکمل‌های آوایی یاد می‌کنند و در نهایت معرف‌ها که علامت‌هایی برای تشخیص نوع و ماهيت اشيا با موجودیت‌های مورد نظر بودند. آوانگارها به تلفظ صحیح کمک می‌کردند زیرا ممکن بود خواننده‌ای با استفاده از تصویرنگاری یا نشانه کلمه‌ای بداند که مطالب مورد نظر به چه معنایی است، ولی به طرز تلفظ آن پی‌می‌برد، معرف‌ها یا نشانه‌های مقوله‌ای به مشخص شدن انواع کلمه کمک می کردند.
در ساختار خط مصری بخش آوایی نقش عمده‌ای ایفا می‌کند. در این خط تنها همخوان‌ها نوشته می‌شوند و واکه‌ها نوشته نمی‌شوند که برای دانشمندان ایجاد مشکل کرده است. در خط هیروگلیف علاوه بر نویسه‌های یک همخوانی، نویسه‌های دوهمخوانی و سه همخوانی نیز وجود داشته است. برای مثال نویسه دوهمخوانی که معادل mn است، می‌تواند به صورت‌هایmin ،mun  یا men خوانده شود. این خط علاوه بر مقاصد ديني و ثبت تاریخ، در ثبت و ضبط حساب‌ها، مجموعه‌های قوانین، ازدواج‌ها، پيمان‌ها یا صورت حساب‌های فروش کالا نیز به کار گرفته مي‌شد. خط مصریان وسیله‌ای برای ظهور ادبیات هم بوده ادبيات مصریان باستان بسیار غنی بوده است. یکی از مشهورترین نوشته‌ها در این حوزه کتاب مردگان است که در سده سیزدهم پیش از میلاد به خط هیروگلیف نوشته شده است. انواع خط الفبایی، فنیقی‌ها (کنعانیان) را به تبعیت از مصریان در خط خود هر نشانه را با ارزش آوایی و معادل یکه همخوان منفرد به کار گرفتند. این مرحله را می‌توان مرحله آغازین شکل گیری الفبای واقعی تلقی کرد. خطوط الفبایی رایج ترین نوع نوشتار در جهان امروز محسوب مي‌شوند. در دستگاه نوشتار الفبايي ارتباط نظام مندی میان آواهای گفتاری یک زبان و تعداد محدودی نشانه یا حرف وجود دارد. نظام نوشتاري الفبابي انواع مختلفی دارد:
الف - الفبای همخواني يعني تنها صامت‌ها در آن دارای علامت هستند که در این حالت خط الفبایی ابجد نامیده می شود. نام ابجد ترکیبی از نام چهار حرف نخست الفبای عربی قدیم است. مانند خط فنیقی آغازین، که ویژگی همخوانی بودن آن در اخلاف بعدی این خط (نظير خط عبری و عربی) تا زمان حال باقی مانده است.
ب - الفبای واجي. يعني میان حروف و واجهای یک زبان (همخوان‌ها و واکه‌ها) تطابق یکه به یکه وجود دارد. در واقع این نوع از خط الفبایی با اضافه شدن نشانه‌هایی برای واکه‌ها به نظام نوشتاری ابجدی حاصل شده است. خطوط زبان‌هايي چون اسپانیایی، فنلاندی و صربی - کرواتي را مي‌توان از این نوع تلقي كرد. در الفبای ابجدی عربی واکه‌ها (در بافت‌های خاص) با علامات زیر و زبری و نقطه نشان داده می‌شود و در عبری نیز معمولاً واکه‌ها را با نقطه‌هایی در زیر همخوان‌ها نشان می‌دهند. در هر دو خط اغلب نشانه‌های واکه‌ای حذف می‌شوند و تشخيص واکه‌ها برعهده خواننده گذاشته می شود.
ج - آبوگیدا. در این خط همه واکه‌ها به جز یک واکه (واکه ذاتي یا ضمنی)، به صورت نشانه‌های زیر و زبری بر روی نشانه‌های همخواني نشان داده می‌شوند. واکه ذاتي در واقع پرکاربردترین واکه زبانی است که با این خط نوشته می شود. برای مثال در خط خروشتی و براهمي واکه a که در زبان سنسکريت واکه ذاتي محسوب می‌شود، در جایگاه میانی و پایانی کلمه نوشته نمی‌شود. اگر حرفی هیچ گونه علامت زیر و زبری نداشته باشد نشانه حضور واکه و به طور ضمنی در کنارش است. بنابراین می‌توان گفت که بنابر سنت هندی a در نشانه همخوانی به صورت ذاتي وجود دارد. خط حبشی یک خط آبوگیدا است. از اصطلاح نوهجایی برای اشاره به خط آبوگيدای حبشي استفاده کرده است. از این خط با عنوان خط الفبایي - هجایي نيز ياد مي‌شود.
در حالی که ترتیب حروف در این خط از ترتیب معمول معروف در خط سامي شمالی متفاوت است، اما در برخی از متون مذهبی ترتیب حروف سامي شمالی به کار رفته و نام آبوگیدا از ترکیب چهار حرف اول الفبای عبری (الف، بث، گیمل و دالِت) گرفته شده است. تفاوت خط آبوگیدا با خط‌ هجایی در این است که نشانه‌های مخطوط هجايي ساختار درونی ندارند و هیچ گونه شباهتي ميان نشانه‌های همخوان‌ها و واکه‌های مختلف وجود ندارد، اما در مقابل، نشانه‌های موجود در مخلوط آبوگيدا ساختار درونی قابل تجزیه دارند.

فنيقي‌ها با اختراع الفباء انقلابی بسیار مهم و سرنوشت ساز در تاریخ خط و نوشتار به وجود آوردند. آنها در کرانه غربي مديترانه تا افریقای شمالی، جنوب اسپانیا، سیسیل، ساردني، قبرس و حتي يونان و ایتالیا پراکنده بودند. فنیقی‌ها در اصل دریانوردان و بازرگانانی بودند که بسیار سفر می‌کردند و با تمام ساکنان شرق مدیترانه معاملات تجاری داشتند. الفبای آن‌ها از این راه منتشر شد. قدیمی ترین و تا حدی خواناترین متن خط الفبایی سامی، کتیبه فنیقی سنگ مزار اهرام شاه بابل است که محققان آن را به هزاره اول پیش از میلاد نسبت داده‌اند. با وجود این قرن‌ها پیش از آن تاریخ نشانه‌هایی از این خط وجود داشته است.

اولین نشانه‌های خط الفبایی در شکل کنونی در خط ميخي اوگاریتی دیده شده که در قرون چهاردهم تا سیزدهم پیش از میلاد رواج داشته است. کمی پس از خط فنیقی، خط آرامی پدیدار شد که با خط فنيقي خویشاوندي داشته، این خط در قرون سوم و دوم پیش از میلاد، پس از تشکیل لهجه‌های مختلف و پراکندگی سیاسی شکل واحد خود را از دست داد و به چند گروه تقسیم شد؛ مهم ترین آنها خط عبری مربعی، پالمیری، نبطي و خط سرياني بوده است. زبان و خط آرامی در دوره‌های آشوری نو و در عهد هخامنشیان، وسیله ارتباط بین المللی کلیه ملل شرق نزدیک از مصر گرفته تا آسیای صغیر و هندوستان به شمار می‌رفت. بسیاری از خطوط الفبایی جهان مشتق از خط سامی آغازین است که مادر دو خط فنیقی و سامی جنوبی بوده است. پرکاربردترین الفباهایی که امروزه در بیشتر نقاط جهان به کار می‌رود، به گونه‌ای از این دو خط ریشه گرفته‌اند، مانند الفباهای یونانی، لاتین، سیریلی، گرجی، ارمنی، حبشی و مغولی. علاوه بر این همان طور که الفبای لاتین توسط ملل مختلفی چون انگلیسی‌ها، ایرلندی‌ها، چک‌ها و سوئدی‌ها (با اعمال تغییراتی متناسب با زبان) به کار رفته، الفبای عربی نیز به واسطه دین اسلام و کتاب قرآن به تعداد نامحدودی از اقوام و زبان‌ها گسترش یافته است. زبانهای فولایی/ فولانی، هوسایی و سواحلی (در آفریقای مرکزی)، مالزیایی، جاوه‌ای، موروفیلیپینی، اردو، پنجابی، هندی، فارسی و برخی از زبان‌های ترکی در شوروی سابق (در آسیا) از برخی اشکال الفبای عربی استفاده می‌کند.

 در نتیجه اولین متونی که الفبای نوشتاری دارند به نیمه اول هزاره سوم پیش از میلاد تعلق دارند و به زبان سومری نوشته شده‌اند. در میانه هزاره سوم پیش از میلاد اکدی‌ها از خط سومری استفاده کردند و زبان خود را با الفبای سومری نوشتند. آنها سیستم نوشتاری سومری را کمی تغییر دادند. هیروگلیف مصری، میخی نو ایلامی، خطی در دره ایندوس هند و پاکستان، خط مینوسی‌ها (لینک داده شود)  A از جزیره کرت، هیروگلیف هیتی‌ها و خط چینی همه از سیستم نوشتاری الفبایی سومری تقلید کرده‌اند. هر فرهنگی سمبل‌های نوشتاری خود را به جای میخ‌های بابلی در این سیستم گنجانده و از آن استفاده کرده است.

 در نتیجه اولین متونی که الفبای نوشتاری دارند به نیمه اول هزاره سوم پیش از میلاد تعلق دارند و به زبان سومری نوشته شده‌اند. در میانه هزاره سوم پیش از میلاد اکدی‌ها از خط سومری استفاده کردند و زبان خود را با الفبای سومری نوشتند. آنها سیستم نوشتاری سومری را کمی تغییر دادند. هیروگلیف مصری، میخی نو ایلامی، خطی در دره ایندوس هند و پاکستان، خط مینوسی‌ها  A از جزیره کرت، هیروگلیف هیتی‌ها و خط چینی همه از سیستم نوشتاری الفبایی سومری تقلید کرده‌اند. هر فرهنگی سمبل‌های نوشتاری خود را به جای میخ‌های بابلی در این سیستم گنجانده و از آن استفاده کرده است.

در نوشتار میخی یک نشانه می‌توانست معانی مختلفی داشته باشد و یک معنی می‌توانست نشانه‌های مختلفی داشته باشد. برای قابل فهم بودن متن، پیش یا پس از اینگونه نشانه‎ها علامت‌‎هایی می افزودند تا معنی را مشخص کنند. علامت‌ها نشان می‌دادند که نشانه به کدام گروه تعلق دارد مثلاً به گروه چوب، غذا، انسان، رود، شهر، ماهی، پرنده و غیره. اعداد در ابتدا چند مدل مختلف برای نوشتن داشتند اما به مرور یک سیستم استاندارد برای آنها ابداع شد. برخی کلمات نیز به شکل کد عددی نوشته می‌شدند. مثلاً لوح‌های مربوط به شیشه گری یک سری کلمات تخصصی را به شکل اعداد ثبت کرده‌اند که ما نمی‌دانیم معنی آنها چیست. این سیستم باعث می‌شد تنها متخصصان آن رشته بتوانند آن لوح‌ها را بخوانند. خدایان نیز اعداد خاص خود را داشتند مثلاً عدد آنو60 بود.

الفبای یونانی

الفبای یونانی در 900 پیش از میلاد با الگوبرداری از الفبای فینقیه‌ای بوجود آمد. در ابتدا خط یونانی خط بازگشت گاو نام داشت زیرا در ابتدا از چپ به راست نوشته می‌شد و در خط بعدی از راست به چپ و دوباره از چپ به راست. الگوی آن حرکت گاوی بود که زمینی را شخم می‌زند.

سال ۱۹۰۸ در قصر فایستوس (Phaistos) در جزیره کرت یونان، دیسک فایستوس که از خاک رس پخته درست شده، پیدا شد. ضخامت این دیسک یک سانتی متر و قطر آن شانزده سانتی متر است. برخی کارشناسان معتقدند که این دیسک سال ۱۷۰۰ پیش از میلاد مسیح ساخته شده است.
محققان، سال ها این دیسک را بررسی کرده و سعی کردند زبان ناشناخته‌ای که مشابه خط هیروگلیف مصری در رو و پشت دیسک نوشته شده است، را رمز گشایی کنند. بعضی از کارشناسان معتقدند که ۲۴۱ نشان روی دیسک را باید به صورت مارپیچی از لبه آن تا داخل خواند. جدیدترین تفسیر در رابطه با این اثر تاریخی این است که دیسک فایستوس شامل متن پرسش‌های ایزدان مینوسی است.کتیبه A یافت شده در کرت و حکاکی شده با خطوطی مشابه خط هیروگلیف که این کتیبه هنوز خوانده نشده است.
کتیبه B یافت شده در کرت و حکاکی شده با خطوطی مشابه خط هیروگلیف که بخشهایی از آن خوانده شده است.
با توجه به دو کتیبه دیگری که در کرت به دست آمده، این احتمال می‌رود که مینوسی‌ها با خط هیروگلیف مصری آشنا بودند. این دو کتیبه به نام‌های A و B می‌باشند و تنها خط کتیبه B رمزگشایی شده‌است. این خط شکل ماقبل هومری خط یونانی است و مضمون آن‌ها سیاهه‌ها و صورت حساب‌های اشیاء هستند.
تا حدود سده هشتم پیش از میلاد خط نوشتاری دیگری به غیر از خط یافت شده در کرت مربوط به تمدن مینوسی‌ها در یونان وجود نداشت. تا اینکه در این زمان در قرن هشتم پیش از میلاد یونانیان با فینقی‌های ساکن سواحل سوریه ارتباط گرفتند. آن‌ها مردمی بودند که از دوهزار سال پیش نوشتار داشتند. یونانیان زبان آن‌ها را برای استفاده برگزیدند و هفت حرف با صدا به شانزده حرف بی صدای فینقی اضافه کردند قدیمی‌ترین استفاده از خط یونانی به 740 پ.م بر می‌گردد. در قرن چهارم پیش از میلاد این زبان در یونان به شکل استاندارد درآمد و همه شهرها از آن استفاده کردند.
کاغذ پاپیروس در یونان برای نوشتن استفاده می‌گردید. این کاغذ از مصر به یونان وارد می‎شد. قدیمی‌ترین پاپیروس با خط یونانی از قرن چهارم پیش از میلاد در مقدونیه کشف شده است. از محلی در اطراف قاهره تعداد پنجاه هزار کاغذ پاپیروس با نوشته یونانی کشف شده است. این کاغذها به خاطر آب و هوای خشک منطقه سالم مانده‌اند. نوشته‌ها مربوط به یونانیانی است که پس از حمله اسکندر به مصر کوچ کرده‌اند. در یکی از آنها معلمی شکایت کرده است که هیچ وقت حقوقش را دریافت نکرده مگر چند بار با شراب ترش و دانه ذرت کرم خورده. در نوشته دیگری مرگ یک پسر برده هشت ساله گزارش شده که از پنجره به پایین پرت شده است.
در 259پ.م به دستور بطلمیوس اول در اسکندریه مصر کتابخانه عمومی افتتاح شد. گفته می‌شود صد هزار اثر نوشته بر پاپیروس در آن حفظ می‌شد. برای مقایسه جالب است بدانیم وقتی انتشارات گوتنبرگ اولین کتاب خود که یک انجیل بود را در 1456 میلادی چاپ کرد تخمین زده می‌شد در کل اروپا تعداد سی هزار جلد کتاب وجود داشته باشد. کتابخانه اسکندریه در حمله سزار به این شهر در 48 پیش از میلاد آتش گرفت اما پس از آن نیز همچنان کتابخانه اسکندریه فعال بود تا اینکه اعراب در 641 میلادی آنرا با خاک یکسان کردند.
رومی‌ها به زبان لاتین صحبت می‌کردند و می‌نوشتند که ریشه الفباهای مختلف امروزی اروپا است.

منابع:
رابرت لارنس ترسک، مقدمات زبان شناسی ترجمه فریار اخلاقی، تهران ۱۳۸۰ش.
آندرو رابینسون، داستان، نگارش، ترجمه مهردخت وزیر پور کشمیری و زهره میرحسینی، تهران، ۱۳۸۸.
ژر تران، تاریخچه معمور الفبا و خط، ترجمه اکبر تبریزی، تهران، ۱۳۸۲ش.
فردينان دوسوسور، دوره زبان شناسی عمومی، ترجمه کوروش صفوی تهران ۱۳۷۸ش.
ویکتوریا فرامکین و رابرت رادمن، درآمدی بر زبان و زبان شناسی، ترجمه محمود الباسی، سبزوار ۱۳۸۶ش
یوهانس فريدريش تاريخ خط‌های جهان و سیر تحولات آنها از آغاز تا امروز ترجمه فیروز رفاهی، تهران، ۱۳۶۸ش
جیمز فلاد و پیتراچ، سالوس، زبان و مهارت های زبانی، ترجمه على آخشینی، مشهد ۱۳۶۹ش.
جان ماونتفورد «نظام‌های نوشتاری، در زبان های دنیا: چهار مقاله در زبان شناسی، برگردان کوروش صفوی تهران: سعاد، ۱۳۸۴ش.