مقدمه:
علم (science) : مطالعه روشمند طبیعت و ارتباط اجزای جهان ماده و انرژی بر مبنای مشاهده، آزمایش و اندازه‌گیری جهت تعیین ماهیت و تبیین اصول و فرمول موارد مورد مطالعه.
تاریخ بروز و ظهور علم به معنی science از آنجایی آغاز شد که خط اختراع شد. خط مهمترین ابزاری بود که مشاهدات، آزمایشات و آزمون و خطاهای انسان هوشمند را مستند کرده و دانش پیشینیان به نسل‌های بعدی منتقل و راه توسعه آن را گشود.
تاریخ پیدایش خط
تجارت و ذخیره کالاهای کشاورزی، عامل اساسی شد که بشر بوسیله پاکت‌های ژتون و نشانه‌ها مقدار اموال خود را مستند و اطلاعات آن را به دیگران انتقال دهد. این ژتون و نشانه‌ها در مناطقی که مهد یکجا نشینی و کشاورزی بود پدیدار گشت در منطقه‌ای از کرانه‌های رودخانه هلیل رود و تمدن اَرَتَ (Aratta) تا ایلام و میانرودان. در میان کاوش‌های انجام گرفته در مراکز تمدن‌های یاد شده الواح و کتیبه‌های گلی بدست آمده است که نشانه‌ها را می توان در آنها یافت.
نقش‌های متعدد خط عبارت اند از:
الف) نقش کمک حافظه یا یادآورنده حافظه انسان، گنجایش ذخیره اطلاعات مغز محدود است، خط بر این محدودیت حافظه فائق آمده و امکان ثبت حجم وسیعی از اطلاعات را بدون به کارگیری حافظه، میسر ساخته است.
ب) نقش جابه جایی، به این معنی که خط امکان ارتباط از فواصل زمانی و مکانی را فراهم آورده است. خط به عنوان رساله‌ای انتقالی سبب انتقال اطلاعات از نسلی به نسل دیگر می گردد.
ج) نقش نظارت اجتماعی، که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مفاهیمی چون قوانین و حقوق بطور مستقیم با خط در ارتباط است.
د) نقش تعاملی وجود چک‌ها، رسیدها، سفته‌ها و امثال آن در زندگی امروزی اهمیت نقش تعاملی نوشتار را به اثبات می‌رساند.
اختراع خط در افسانه‌ها
تاریخ پیدایش خط، درباره اختراع خط نیز مانند پیدایش زبان افسانه و داستان وجود دارد. برای مثال در هند «گانش» (در سنسکریت: ایزد خِرد که سر فیل دارد) مخترع خط شناخته شده است. در این افسانه آمده است که او یکی از عاج‌هایش را شکست تا به عنوان قلم از آن استفاده کند. این افسانه بیانگر ارزش والای خط در میان هندیان است، از سوی دیگر مصریان نیز بر این باور بودند که رب النوع «توت» خالق خط بوده است، بابلیان نیز اختراع خط را به رب النوع «نبوه نسبت داده‌اند، در افسانه‌های چینی نیز «کانگجی، شخصیت افسانه‌ای چهار چشم، خط را اختراع کرده است (کولماس، ۱۹۸۹، ص که فرامکین و رادمن، ص ۵۱۵)، در اکثر افسانه‌ها و سنت‌ها و آیین‌های شرقی، اختراع خط گونه‌ای اعجاز محسوب شده و به خدایان نسبت داده می‌شود. در سنت اسلامی نیز اعتقاد بر این است که خداوند انسان‌ها را به قلم و نوشتن با آن رهنمون شده و این نعمت را به آنان اعطا کرده است.
در شروع بررسی‌های تاریخ علم ابتدا به صورت خلاصه به روند تکوین خط تا زمان اختراع الفبا می‌پردازیم.
1) نشانه گذاری در زمین:
دامداران تعداد و نوع دام‌های خود را بر اساس اندازه و نوع چوبی که در زمین فرو می‌کردند مشخص می‌کردند که بوسیله آنها تعداد بز و گوسفند و بره را برای خود مشخص می‌کردند.
2) استفاده از چوب خط و ژتون:
ژتونها معمولاً سفالی بودند و به شکل‌های مختلف کره، مکعب یا مخروط ساخته می‌شدند. اولین نمونه‌های ژتون را می‌توان در ده هزار سال پیش از میلاد یافت. در ابتدا از ژتون‌های ساده استفاده می‌شد اما بعدها برای ژتونها پاکت ساخته شد. به این ترتیب که ژتونها را درون یک حجم سفالی در بسته قرار می‌دادند و به مقصد می‌فرستادند. دریافت کننده با شکستن پاکت نامه می‌توانست ژتون‌های درون آنرا بشمارد. در سومر به ژتون سنگ می‌گفتند و تا هزاره دوم پیش از میلاد از آن استفاده می‌کردند. این ژتونها در ایران نیز رواج داشتند. تعداد زیادی از پاکت‌های ژتون به دست باستان شناسان نرسیده است زیرا تنها در زمان حمل یک کالا ژتونها درون پاکت نگه داشته می شدند و در هنگام تحویل کالا شکسته می‌شدند.
تعداد ژتونها یا توکن‌های یافت شده از اوروک 25 عدد است اما در شوش تعداد 40 گلوله، 15 استخوان و 57 شی سه بعدی و همچنین در چغامیش 28 توکن یافت شده‌اند. این توکن‌ها احتمالاً در خوزستان بیشتر از میانرودان استفاده می‌شدند.
3) اختراع لوح‌هایی با نشانه‌های شمارشی
کهن ترین اثری که تاکنون یافت شده است مربوط به کاوشی است که در سال 91 در محوطه چغاآهوان در دشت شوشان در ایران به انجام رسیده است.
به گزارش خبرگزاری میراث فرهنگی باستان‌شناس‌ها در این کاوش‌ها به یک شیء کوچک گلی برخورد کردند که نمونه‌های مشابهی از آن در میانرودان یافت شده با این تفاوت که قدمت این اثر به نیمه نخست هزاره پنجم پیش از میلاد و قدیمی‌تر از نمونه‌های مشابه آن در میانرودان بازمی‌گردد. براساس گفته باستان‌شناس‌ها قدیمی‌ترین نمونه گل نبشته‌های شبیه به گل‌نبشته چغاآهوان مربوط به اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد است که در جنوب میانرودان یافت شده است. الواح گلی نشان از پیدایش و روند تکاملی خط دارند.
دکتر اردشیر جوانمرد زاده استادیار باستان‌شناسی درخصوص الواح بدست آمده از چغاآهوان گفت: لوح به‌دست آمده یکی از مهمترین شاخصه‌های تمدن و معیارگذار پیش از تاریخ به تاریخ خط است. وی اضافه کرد: قدیمی‌ترین مدارک و نمونه‌های یافت شده را که می‌توان به آغاز و پیدایش خط نسبت داد مربوط به توکن‌ها یا اشیای گلی شمارشی دوره نوسنگی است. این اشیا که در سراسر خاورمیانه و خاور نزدیک پراکنده‌اند، در محوطه‌های نوسنگی ایران هم به‌دست آمده‌اند. وی گفت: نمونه‌های آغازین تبلت‌های گلی را می‌توان به دوران عبید چهار در میانرودان (نیمه دوم هزاره پنج پیش از میلاد) نسبت داد.
این درحالی است که طی کاوش‌های محوطه چغاآهوان دشت مهران واقع در استان ایلام نمونه‌ای از بالشتک‌های گلی کشف شده که براساس مقایسه‌های انجام‌شده تاریخ نیمه اول هزاره پنج پیش از میلاد را می‌توان برای آن پیشنهاد داد. به‌گفته جوانمردزاده، این شیء کوچک گلی با ابعاد 2×3× 5 سانتی‌متر مانند نمونه‌های مشابه میانرودانی خود دارای سوراخ‌هایی ریز یا چوب خطی در دو طرف است. با این کشف می‌توان پیشنهاد داد یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های مدارک آغاز نوشتار در ایران و از منطقه شوشان بزرگ به‌دست آمده‌است.
در دوره اوروک و جمدت نصر نیز در دوره زمانی 3400-2900 پیش از میلاد متونی یافت شده‌اند که به متون آرکاییک مشهورند. در این متون بیش از 13 سیستم برای ثبت اعداد استفاده شده است. سیستم‌های مختلف برای ثبت وقایع و اشیای مختلف مانند زمان، محصول کشاورزی، حیوانات زنده، مرده، آبجو و غیره استفاده می‌شدند.
در تبلت‌های شمارشی ایلامی که با مهرهای سیلندری مهر شده باشند را همچنین می‌توان از ابتدای دوره 18 آکروپول مشاهده کرد. تبلت‌ها مشابه طبقه15 معبد اینا، اوروک 4 ، خفاجا در دره رود دیاله در شمال عراق، ماری، کبیرا، جبل ارودا، تل براک سوریه، گودین تپه لرستان، چغامیش خوزستان و تل قزیر در شرق اهواز و شمال شرقی رامهرمز هستند. بیشترین تعداد این نوع تبلت‌ها در شوش یافت شده‌اند. حدود 90 تبلت شمارشی کشف شده است که کاملاً مشابه تبلت‌های اوروک هستند. از 13 سیستم شمارشی اوروک تنها 3 مورد در تبلت‌های شوش بکار رفته است. تعداد نشانه‌های شمارشی اوروک بیش از 60 عدد است اما تعداد آنها در تبلت‌های شوش بسیار کمتر است. دلیل آنرا شاید بتوان تنوع اجناس اوروک نسبت به اشیای بکار رفته در شوش دانست.
در دوره اوروک 5 تنها تبلت‌های شمارشی یافت شده است. اما در دوره بعدی آن علاوه بر نشانه‌های شمارشی نشانه‌های ابتدایی نوشتاری نیز دیده می‌شوند. با توجه به توالی تبلت‌های یافت شده می‌توان حدس زد که ابتدا این نوع لوح‌ها ابتدا در منطقه ایلام به کار برده شده و پس از آن به میانرودان انتقال یافته و بدلیل شاید تنوع بیشتر محصولات در آن منطقه لوح‌های شمارشی پیشرفت کرده و از تعداد نشانه‌های بیشتری در آنها استفاده شده ولی این پیشرفت در لوح‌ها یا تبلت‌های یافت شده در منطقه شوش دیده نمی‌شود که می تواند برخلاف برخی نظریه‌ها حکایت از استقلال تمدنی ایلام از میانرودان باشد زیرا در آن صورت شکل تبلت‌های شوش و میانرودان می‌بایست یکسان باشند.
البته پیش از کاوش‌های سال 91 در محوطه چغاآهوان دشت مهران، گمان می‌رفت که پدیده نوشتار در اوروک خلق شده و به شوش وارد شده است. متون نوشتاری اوروک بر خلاف انتظار مربوط به کارهای انبارداری نیستند. آنها متون دیکشنری شامل اطلاعات لیست شغل‌ها، ابزار، فلزات، محصولات و شهرها هستند. این متون در مناطق مختلف میانرودان کپی شده‌اند. اما چنین متونی از شوش بدست نیامده‌اند. در این دوره تنها متون شمارشی در شوش استفاده می‌شدند.
نمونه‌های دیگر یافت شده در تمدن ارت (جیرفت امروزی) مربوط به حدود سال‌های 3200 تا 2900 پیش از میلاد بوده است.
4) اختراع لوح‌های گِلی با خط تصویری (تصویرنگار)
تفاوت میان یک تصویر و خط تصویری (تصویرنگار) در این است که اولی بیانگر وضعیتی ثابت بوده و دومی نوعی روایتگری است. هر تصویرنگار، تصویری مستقیم از شبیه آن در واقعیت است که نماینده آن به شمار می‌رود. در اینجا میان صورت و معنای نشانه رابطه‌ای قراردادی وجود دارد. این صورت اولیه نوشتار هیچ گونه ارتباط مستقیمی با زبان گفتاری نداشته است، زیرا این تصاویر معرف اشیای موجود در جهان بوده‌اند.
امروزه نیز تصویرنگارها در علایم بین المللی جاده‌ها و سایر مکان‌هایی به کار می‌روند که در آنها زبان بومی منطقه کفایت نمی‌کند. مزیت این نشانه‌ها در آن است که همه آن را درک می‌کنند. زیرا به کلمات هیچ زبانی وابسته نیستند.
* اولین نوشته در اوروک کشف شده است. با اختلافی اندک سیستم‌های نوشتاری مشابه در ایران و سوریه نیز یافت شده‌اند. لوح‌های اوروک دارای عدد و کلماتی به شکل‌های سمبلیک هستند و در جمع هزار و دویست نشانه را در بر می‌گیرند. برخی از این نشانه‌ها پیش از این در ژتونها استفاده می‌شدند. لوح‌های گِلی اوروک با مهر امضا می‌شدند. 85 درصد لوح‌های کشف شده لیست اجناسی بوده‌اند که شخصی از جایی به جایی منتقل کرده است و مابقی آنها لیست اجناس یک انبار بوده‌اند و نیاز به حامل نداشتند. سیستم نوشتاری ابتدایی سومری به زبان ربطی نداشته است زیرا از سمبل‌های گرافیکی استفاده می‌کرده است. مثلاً شکل گوسفند که نشانه گوسفند بوده، در هر زبانی به نوعی تلفظ می‌شود و نمی‌توان از روی لوح‌ها کلمات سومری را بازآفرینی کرد.
هنگامی که در حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد، سومری‌ها برای ثبت بهتر اسناد خطی تصویری ابداع کردند. این نوآوری در کشور همسایه، ایلام، مدت زیادی پنهان نماند؛ زیرا کمی بعد نخستین لوح‌ها به خط تصویری ایلامی پدیدار شد. این الواح که از شوش Cb به دست آمده‌اند مطابق‌اند با لایه‌ی «اوروک ۳» در میانرودان، که به حدود ۲۹۰۰ پیش از میلاد تعلق دارد. البته با وجود تفاوت‌های بسیار در جزئیات می‌توان دریافت که خط تصویری ایلامی متأثر از نمونه‌ی سومری است. این خط از طریق راه‌های بازرگانی به سرعت گسترش یافت، زیرا تقریباً در همان زمان در نواحی دور دست شمال شرقی ایلام، یعنی در کاشان، نیز به آن برمی‌خوریم.
این خط معروف به «ایلامی مقدم»، مانند نمونه‌ی سومری، بطور اساسی خطی تصویری بود که در آن هر تصویر معادل یک کلمه است. تا مدت‌ها بعد هم خط ایلامی همین طور باقی ماند. بر روی الواح می‌توان جانوران، کوزه‌ها، گلدان‌ها و اشیایی دیگری را تشخیص داد. این خط هنوز بازخوانی نشده است. چون مفهوم دقیقی بسیاری از نشانه‌های تصویری هنوز شناخته نشده و احتمالاً هیچ گاه نیز با قطعیت نمی‌توان به معنای آنها دست یافت. مورخ برخلاف آنچه در بادی امر ممکن است به نظر برسد، چیز زیادی از دست نمی‌دهد. زیرا همه‌ی اسنادی که به این خط نوشته شده است، صرفاً متونى اقتصادی اند: صورت موجودی‌ها، ثبت اجناس ورودی، رسیدها و برگه‌های تحويل.
در تصویر فوق با نمونه‌ای از این نوشته‌ها آشنا می شویم. این لوح که در آن اسبها به ثبت رسیده اند، بسیار روشنگر است. این سند کهن ترین سندی است که در آن به اسب اشاره شده است. در لوح فقط سر اسبها نشان داده شده است. طبق حدسی جالب توجه اسبانی که یال افراشته دارند اسب‌های نر و آنها که یال افتاده دارند مادیان و آنها که اصلاً یال ندارند کره اسب هستند. در این لوح همچنین اعدادی هم دیده می‌شود، مثلاً در سمت چپ نزدیک سر اسبها نشانه‌های شست مانند به منزله‌ی یکان است و دایره‌های کوچک به منزله‌ی دهگان، درست مانند خط سومری.
نمونه‌ای از خط در جیرفت کشف شده که چند سده از نمونه سومری قدیمی‌تر است. این خط هنوز خوانده نشده و در رمز گشایی آن در دست بررسی است. اگر قدمت گزاری این خط درست باشد می‌توان آغاز نگارش را به جای میانرودان از جیرفت دانست. این خط با خط سومری و نو ایلامی متفاوت است. کشف این خط را می‌توان بزرگترین کشف باستان شناسی قرن اخیر دانست.