موقعیت جغرافیایی و دسترسی به قلعه رودخان

قلعه رودخان در فاصله‌ی ۲۵ کیلومتری جنوب غربی شهر فومن، در بخش مرکزی و دهستان گوراب پس قرار دارد. این مجموعه بنای تاریخی در ۴۹ درجه و ۱۴ دقیقه و ۱۹ ثانیه طول شرقی و ۳۷ درجه و ۰۳ دقیقه و ۵۱ ثانیه عرض شمالی، در ارتفاعی حدود ۶۸۷ تا ۷۷۸ متر از سطح دریاهای آزاد و بر روی میان آبی که ادامه ارتفاعات پشت کوه تالش و ماسوله داغ بوده، قرار گرفته است. در فاصله شهر فومن تا روستای قلعه رودخان، روستاهای متعددی از جمله گشت رودخان، گوراب پس، سعید آباد، قرار گرفته‌اند. پس از گذشتن از روستاهای قلعه رودخان، حیدرآلات و قلعه دنه (دهانه قلعه) به منطقه نمونه گردشگری قلعه رودخان می‌رسیم. پس از توقف وسیله نقلیه و طی مسیر پیاده جنگلی (به طول تقریبی ۲ کیلومتر) با طبیعت منحصر به فرد، درختان سر به فلک کشیده، رودخانه‌های خروشان و آبشارهای زیبا، به قلعه رودخان می‌رسیم.

وجه تسمیه قلعه رودخان

وجه تسمیه قلعه رودخان در بین اهالی روستاهای منطقه، این قلعه به نام قلعه رودخان و قلعه هزار پله معروف است و در متون تاریخی از آن با نام قلعه حسامی نام برده شده است. اصطلاح مرکب قلعه رودخان برگرفته از موقعیت جغرافیایی آن (قلعه کنار رودخانه می‌باشد. عنوان قلعه حسامی نیز بیان گر تجدید بنای آن توسط حسام الدین اسحقی است، هم چنین از آن جایی که در طی کاوش های باستان شناسی در قلعه رودخان تعداد 935  پله در امتداد دیوارها و برج ها از زیر خاک بیرون کشیده است، لذا نام قلعه هزار پله، می تواند گویای این مطلب باشد. گفتنی است این نام تنها اعتقاد عمومی مردم منطقه از قلعه مزبور است که در پی حفاری های اخیر به واقعیت پیوسته است.

مصالح استفاده شده در قلعه رودخان

میلیون ها قطعه سنگ (از صخره‌های محدوده قلعه) در ساخت پی و تقریباً نیمی از ارتفاع برج ها به کار رفته است. از آجر در طبقات فوقانی برج‌ها، پوشش سقف و کف‌ها استفاده شده و آثار کوره آجرپزی در شمال شرقی قلعه دیده می‌شود. از چوب در سقف داخلی برج‌ها و بازشوها استفاده شده است. ملات به کار رفته نیز، گچ، ساروج و آهک همراه با خاکستر می‌باشد.

پیشینه تاریخی قلعه رودخان

اگرچه قلعه رودخان طی زمان‌های متمادی محل اقامت سلاطین گیلان بیه پس در مواقع خطر، بوده است، اما تا قبل از قرن دهم هجری هیچ نامی از آن در متون تاریخی و جغرافیایی گیلان برده نشده است. برای اولین بار خودزکو محقق روسی لهستانی الاصل که در سال 1830 میلادی در گیلان مشغول بررسی بود این قلعه را دیده و از آن یاد کرده است به نقل از خودزکو، قلعه نخستین بار در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری قمری توسط سلطان حسام الدین اسحاقی تجدید بنا شد.

رابينو، قلعه رودخان را دژی در میان ارتفاعات جنگلی دهکده قلعه رودخان در جنوب غربی روستای فومن وصف کرده است. هم چنین می نویسد: "هدایت خان حاکم فومن در سال ۱۱۷۵ هجری قمری هنگام قیام علیه کریم خان زند، به تعمیر این قلعه پرداخت و توپ‌هایی در آن جا نصب کرد".

دکتر منوچهر ستوده نیز پس از بازدید قلعه آن را یکی از عجایب هفت گانه گیلان شمرده و عظمت قلعه را بسان شهری آباد می‌داند که در مقایسه با سایر قلاع ایران بسیار وسیع‌تر و پیچیده‌تر ساخته شده است.

در سال 1377و قبل از آغاز فعالیت‌های باستان شناسی، جهت سال یابی زمان ساخت اوليه قلعه، از ملات آن چند نمونه آزمایش به عمل آمد که نتیجه آزمایشات، قدمت سر در ورودی اصلی به بین ۵۰۰ تا ۵۸۰ سال و قدمت سازه شماره یک در بخش شرقی بین 320 تا 380 سال تخمین زده شد.

براساس آزمایش‌های انجام شده می‌توان چنین اظهار نمود که قلعه رودخان در دوره‌های مختلف مورد بازسازی، مرمت و استفاده قرار گرفته، چنان چه پلان داخلی بعضی از برج ها به دلیل مرمت‌های انجام شده تغییر نموده است.

در خصوص زمان دقیق ساخت قلعه هنوز نمی‌توان با اطمینان اظهارنظر نمود به طوری که با توجه به سال یابی‌های انجام شده توسط پژوهشکده حفاظت و مرمت با روش ترمولومینسانس، قدمت این قلعه به دوره سلجوقی باز می‌گردد، اما برخی از کارشناسان بر اساس برخی شواهد معتقدند پیشینه این بنا به اوایل اسلام می‌رسد، لذا برای تعیین دقیق قدمت قلعه، نیاز به کاوش های باستان شناسی بیشتری می‌باشد.

معماری قلعه رودخان

این قلعه به مساحت تقریبی ۲۲۳۰۰ متر مربع، سراسر دوقله کوه را احاطه کرده و به وسیله برج و باروهایی مستحکم به طول ۱۲۶۰متر که از پستی و بلندی های کوه و عوارض طبیعی تبعیت می کند، محصور شده است.

قلعه رودخان به عنوان یک قلعه دفاعی - نظامی مطرح بوده و با توجه به وجود آب کافی به صورت چشمه و آب انبار در داخل قلعه، طبعاً از امکانات زیستی برخوردار بوده‌است، اگر چه امروزه از آن استفاده نمی‌شود، اما زیبایی بصری خود را که از تنوع حجمی و سایر روش‌های مناسب و هیبت دفاعی تشکیل شده حفظ نموده و جذبه خاصی برای بیننده ایجاد می‌کند. نزدیک بودن برج‌ها به یک دیگر علاوه بر آن که قدرت دفاعی ساکنان را افزایش می‌داده، بر زیبایی طرح بنا نیز افزوده است. فرم کلی قلعه به شکل نامنظم بوده و از سه بخش میانی، شرقی و غربی تشکیل شده است.

۴۴ برج موجود در این قلعه در شکل‌ها و فرم‌های مختلف مهندسی ساخته شده است.

نکته‌هایی مهم برای شناخت بهتر قلعه

- از مهمترین فضاهای قلعه می‌توان به شاه نشین، آب انبار، درب اضطراری (درب فرار) و ووردی قلعه اشاره نمود.

بیشتر برج ها ۲ طبقه بوده و دسترسی طبقات از طریق پله‌های بیرون برج‌ها می باشد.

- رابینو و دکتر ستوده در مطالعات خود به کتیبه‌های بالای سر در ورودی اصلی اشاره کرده‌اند. لیکن از آنجایی که تعاریف آن‌ها از کتیبه (اندازه و متن و ...) کاملا متفاوت می‌باشد، می‌توان نتیجه گرفت که سردر، در دو دوره مختلف دارای کتیبه‌های مجزا بوده است. در حال حاضر بخشی از کتیبه مورد اشاره دکتر ستوده موجود است که موزه رشت نگهداری می‌شود.

- فضای آب انبار در بخش غربی و در پایین ترین نقطه قلعه (ارتفاع از سطح دریا: ۶۸۷ متر) قرار گرفته است. آب چشمه‌های اطراف توسط تنبوشه‌های سفالین به طرف آن هدایت شده و در آنجا جمع‌آوری و مورد استفاه قرار می‌گرفته است. به دلیل اهمیت حفاظت از آب انبار در بالای سقف آن ، دو ردیف برج دیده بانی در دو طبقه به شکل مدور ساخته شده بود تا نگهبانان بتوانند به خوبی عمل دفاع را انجام دهند. محل اقامت حکمران (شاه نشین) در منتهی الیه بخش غربی قلعه (ارتفاع از سطح دریا: ۷۷۸ متر) واقع شده است به طوری که از یک طرف به نمای کلی قلعه اشراف داشته و از طرف دیگر ایجاد خندق در دره عمیق ضلع غربی به راه یابی به آن از خارج قلعه را غیر ممکن می‌سازد. پس از عبور از در ورودی بخش شرقی به چهار تاقی می‌رسیم که در ضلع شمالی آن، اتاقی بسیار تاریک با روزنه‌ای بسیار کوچک، وجود دارد که احتمالاً از آن به عنوان زندان با محل استقرار نگهبانان دروازه شرقی استفاده می‌شده است.

پس از عبور از چهار تاقی ورودی بخش شرقی و سه قراول خانه به فضایی می‌رسیم که به بیرون قلعه راه داشته و دره در این قسمت دارای شیب ملایمتری می‌باشد. به نظر می رسد این فضا جهت خارج شدن از قلعه در مواقع اضطراری ساخته شده است.

سه بخش اصلی قلعه رودخان

بخش میانی: به صورت گود ناودیس مانندی است که شامل دروازه ورودی اصلی و چندین برج می‌باشد، که در زمان ساخت قلعه استفاده زیادی از استخراج سنگ‌های این قسمت از کوه شده و هم اکنون به صورت یک گودی نمایان است. بخش شرقی: به نظر مهم ترین بخش قلعه می‌باشد، چرا که دارای ورودی جداگانه همانند ورودی اصلی است که بخش شرقی را از سایر بخش های قلعه جدا می‌کند. درب اضطراری یا راه فرار قلعه نشینان در مواقع خطر نیز ، در این قسمت قرار دارد. بخش غربی: در ارتفاعی بالاتر از سایر قسمت های قلعه قرار داشته و شامل آب انبار در پایین ترین ارتفاع) و شاه نشین (در بالاترین نقطه در منتهی الیه غرب) می‌باشد. شایان ذکر است آب مورد نیاز قلعه در قدیم به وسیله تنبوشه‌های سفالی از ییلاق زرد خونی در ارتفاعات غربی به آب انبار هدایت می‌گردید، اما جديدا آب مورد نیاز را از همان جا و از مسیر قدیمی اما با لوله های پلاستیکی به قلعه آورده تا نیاز گردشگران را تامین نمایند.