مقدمه:
در این مقال سعی می گردد پس گذشت چند روز از برگزاری اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر و فشار افکار عمومی و حساسیت آن نسبت به درخواست از دولت برای دفاع از حاکمیت حداکثری ایران بر این دریا و بدور از احساسات و ایجاد تشویش در اذهان عمومی بویژه در فضای مجازی و مچ گیریهای سیاسی و با احترام به افکار عمومی که با تمام مشکلات اقتصادی از پیر جوان از دهه سی و چهلی تا هفتادی و هشتادی نسبت به آب و خاک ایران زمین در حد توان قصد دفاع دارند، جغرافیا، تاریخ و واقعیت‌های سیاسی موجود را بیشتر و بزبان ساده بررسی کنیم.
خصوصیات کلی دریای خزر
دریای خزر، بزرگترین پهنه آبی محصور در خشکی جهان است که در مرز میان قاره آسیا و اروپا واقع گردیده و از لحاظ هیدرولوژیک به صورت طبیعی به دریاهای آزاد ارتباطی نداشته و تنها از طریق کانال ولگا-دن با دریای آزوف و دریاهای آزاد مرتبط می شود.
پنج کشور ساحلی ایران، روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان در جوار سواحل این پهنه آبی قرار داشته که جدول زیر مشخصات جمعیتی آنها را نشان می دهد:
|
نام کشور
|
مساحت (کیلومترمربع)
|
جمعیت
|
|
کشور
|
مساحت حوضه آبریز
|
کشور
|
حوضه آبریز (میلیون)
|
|
ایران
|
1,685,195
|
185,000
|
۸۱٬۲۴۴٬۵۰۰
|
13
|
|
روسیه
|
17,075,400
|
1,670,000
|
۱۴۶٬۶۴۰٬۰۰۰
|
60
|
|
ترکمنستان
|
488,100
|
400,000
|
۴٬۷۵۱٬۱۲۰
|
0.4
|
|
قزاقستان
|
2,717,300
|
695,000
|
۱۷٬۷۵۳٬۲۰۰
|
0.4
|
|
آذربایجان
|
86,600
|
866,000
|
۹٬۷۵۵٬۵۰۰
|
7.6
|
تاریخچـه‌ی شكـل‌گـیری دریـای خـزر
دریای خزر به عنوان باقی مانده‌ای از پوسته اقیانوس تتیس به صورت گودالی در پوسته قاره‌ای جا گرفته است. همزمان با شكل‌گیری سلسله جبال آلپ وآغاز پالئوژن دریای تتیس به دو حوضه جداگانه تفكیك می‌گردد. در میوسن آغازی این دو حوضه ابعاد مشخصی پیدا می‌كند و در میوسن پایانی به طور كامل از یكدیگر جدا می‌گردند.
1- حوضه جنوبی كه دریای مدیترانه فعلی را تشكیل داده و با اقیانوس اطلس مرتبط است.
2- حوضه شمالی حوضه‌ای لب شور بوده و از دره رود سن در جنوب شرق فرانسه آغاز شده و تا تركمنستان ادامه داشته است.
این مجموعه تحت نام پاراتتیس به سه بخش تقسیم می‌گردد:
پـاراتتـیس شـرقــی: شامل دریای خزر، سیاه، دریاچه آرال، نواحی قفقاز و كریمه در جمهوری تركمنستان.
پـاراتتـیس مـركزی: مركب از فرورفتگی‌های كناری كوههای آلپ شرقی، كاریات، فرورفتگی‌های بین جبال كاریات.
پـاراتتـیس غـربـــی: متشكل از فرورفتگی‌های كنار جبال آلپ به همراه نهشته‌های مولاسی.
همانطور كه در تقسیم‌بندی دیده می‌شود، دریای خزر بخشی از حوضه پاراتتیس شرقی بوده كه تا اواخر میوسن با دریای سیاه ارتباط داشته اما در پلیوسن زیرین با ادامه حركات كوهزایی آلپی و بالا آمدن سرزمین قفقاز ارتباط آبی دریای خزر با دریای آزوف و سیاه از طریق دره مانیچ قطع شد. از این زمان سرگذشت زمین‌شناختی، زیست‌شناختی و آب‌شناختی خزر به عنوان یك دریاچه مستقل آغاز می‌گردد.
در پلیوسن فوقانی، با ادامه حركات كوهزایی آلپی (فاز پاسادنین) مورفولوژی كنونی خزر شكل می‌گیرد. فرآیندهای رخ داده در پلیوسن در واقع ادامه روند ساختاری در پلیوسن می‌باشد.
ریخت شناسی دریـای خـزر
حوضه ی آبی دریای خزر از نظر زمین‌ساختی ناهمگن بوده و عوارض ساختاری بستر آن ارتباط تنگاتنگی با ساختار خشكی پیرامون آن دارد.
بخش شمال شرقی دریای خزر در محدوده پلاتفرم روسیه قرار دارد. بخش شرقی خزر میانی و بخش جنوبی خزر شمالی در گسترة پلاتفرم نسبتاً جوان اسكیف-توران و بخش غربی منطقه میانی خزر و تمام خزر جنوبی در زون چین‌خورده آلپی واقع است.
مهم‌ترین عناصر ساختاری پیرامون دریای خزر عبارتند از: در شمال دشت روسیه، از جنوب رشته كوههای البرز، در غرب رشته كوههای قفقاز و در شرق مجموعه‌ای از ناهمواریهای نه چندان مرتفع مانقشلاق، كندرلی، یاسان، اوستیورت، كراسنوودك، تپه‌های ماسه‌ای بادی.
ژرفترین نقطه دریای خزر 1025 متر در خزر جنوبی و میانگین ژرفای آن 208 متر است.
دریای خزر 4400 کیلومتر خط ساحلی را دارا است که بترتیب:
- قزاقستان 1600 کیلومتر
- ایران 820 کیلومتر
- روسیه 695 کیلومتر
- ترکمنستان 650 کیلومتر
- آذربایجان 600 کیلومتر
دارای بیشترین و کمترین خط ساحلی می‌باشند.
دریای خزر در تراز 28 متر پایین تر از سطح آبهای آزاد داری مساحت 376,345 کیلومترمربع مساحت و 78,081 کیلومترمکعب حجم می باشد.
تقسیم بندی دریای خزر
دریای خزر را از لحاظ زمین شناسی و هیدرولوژیک به سه بخش شمالی، میانی و جنوبی تقسیم می‌شود.
خزر شمالی:
این بخش توسط یک خط فرضی که شبه جزیره چچن را به دهانه تیوپ کاراگان در شبه جزیره مانقشلاق وصل می کند از خزر میانی جدا می شود، مساحت آن 80000 کیلومتر مربع است. حجم آبی در حدود 397 کیلومتر مکعب برابر 1٪ از حجم كل آب خزر را در خود جای داده است. نسبت مساحت خزر شمالی به کل مساحت دريا 24.3% است. بیشترین عمق در این قسمت از حوضه 20-15 متر بوده و میانگین عمق آن 5 الى 6 متر می باشد.
خزر میانی:
مرز جنوبی این بخش خطی است که شبه جزیره آبشوران و یا دقیق تر جزیره ژیلوئی را به دماغه کوالی یا خوالی در شرق خزر وصل می نماید. این محدوده نسبت به خزر شمالی دارای عمق بیشتری است، بیشترین عمق آن 788 متر و عمق متوسط آن 192 متر برآورد شده است. خزر میانی دارای مساحتی در حدود 138000 کیلومتر مربع می باشد که 34.4% از کل مساحت دریا است حجم آب در این بخش 26439 کیلومتر مکعب است که 33.9% از حجم كل آب دریا در این بخش قرار دارد.
در محدوده خزر جنوبی و میانی یک برآمدگی مشخص وجود دارد تحت نام گردنه آبشوران (Apsheron Sill) این برآمدگی در واقع دنباله چین خوردگی های قفقاز بوده که از شبه جزیره آبشوران تا کرانه شرقی امتداد می یابد. اکثر میادین هیدروکربونی جمهوری آذربایجان و ترکمنستان در قلمرو این برآمدگی زیر آبی قرار دارند.
خزر جنوبی:
محدوده این منطقه مرز جنوبی خزر میانی تا کرانه های ساحل ایران می باشد، خزر جنوبی نسبت به سایر نقاط دریا دارای عمیق ترین نقاط است. بیشترین عمق در این قسمت 1025 متر و متوسط آن 325 متر می باشد.
مساحت این بخش از حوضه 168000 کیلومتر مربع بوده که 39.9% از کل مساحت دریا را شامل می شود. حجم آب موجود در این بخش 51245 کیلومتر مکعب معادل با 65.6% از حجم كل آب دریا است لازم به ذکر است که به علت نوسانات تراز آب اعداد ذکر شده در منابع مختلف، گوناگون است.