1- پیش از اسلام

الف) بازرگانی

مردمان عربستان جنوبی در تاریخ شرق قدیم تجربیاتی از جغرافیا و تجارت در مبادله بازرگانی میان هند و آفریقای شرقی و میان رودان و امپراتوری روم که در بین اینان نقش میانجی را بازی می‌کردند، بدست آورده بودند.

گویا اطلاعاتی که بازرگانان عرب در ضمن سفرهای دراز خود فراهم آورده بودند، در توصیفی که درباره راههای مختلف به جا نهاده اند انعکاس یافته ، زیرا بجز نام بردن از برخی مکان ها ،از چاههای مهم ومنابع آب و کوهها و قبایلی که راه از سرزمینشان می گذشته ، سخن آورده اند . 

 ب) شعر

 نمی‌توان انتظار داشت بدویان عرب نیروی دریافت جغرافیایی داشته باشند اما راهپیماییهای شبانه و در هنگام آن توجه به ماه و ستارگان بسیار زود ذهنشان را برای کمک گرفتن از این اجرام برای رهیابی و تعیین ساعات شب و روز جلب کرد و ماه با توجه به درخشندگیش جایگاه اول را در این کمک داشت .

 اعراب 28 منزل برای ماه معین کردند که آنها را «منازل قمر» خواندند و به هرکدام یک نام عربی خالص دادند . این نامها به قدیمی ترین دوران پیدایش شعرشان باز می گردد . 

اعراب این تغییرات را نوء (جمع آن: انواء) می نامیدند و اطلاعات مختلفی از آن فراهم آمد و به رسم معمول در قالب سجع ریختند و ظاهراً در یک زمان با شعر جاهلی مدون شد .

اما شناخت اعراب وقتی از آسمان به زمین بیاییم بسیار اندک و از محدوده جزیره آنها خارج نمی شد که شمال آن به فرات و جبال توروس محدود بود . 

همانطورکه درکتاب ذکرشده این شناختها در قالب شعر آمده و در قصاید ذکر آنها رفته و بخصوص در ابتدای آنها از مکانهایی نامبرده شده که اغلب نا شناخته و گمنام است . بیشتردر جهت تنظیم وزن و قافیه شعر ذکر آنها رفته است .

اما ووستنفلد که جغرافیای عربستان را نیک می داند ،در کتاب بحرین و یمامه گوید: نامهای جغرافیایی شاعران برای تحقیقات ما مایه ای بسیار گرانبهاست .

 2- پس از اسلام 

 الف) قرآن(*)

قرآن به توصیف آسمان و زمین توجه بسیار دارد و درباره آسمان غالباً نظریه قدیمی آسمانهای هفتگانه را تکرار می کند که از روزگار بابلیان معروف بود .

به اهمیت ستارگان بعنوان راهنما در ظلمات شب در قرآن تاکید شده ولی به جز شعری نام ستاره دیگری به میان نیامده است از برجهای دوازده گانه که از روزگار بابلیان معروف بود در قرآن نیز همچون در شعر جاهلی یاد نشده ولی کلمه بروج نیز بر عموم ستارگان اطلاق شده است.

- قرآن و زمین

زمین مسطح و ثابت است . این فکر از پیش به نزد یهودیان معروف بوده و یونانیان نیز آن را می شناختند در قرآن این تعبیر به صورت حسی بیان شده است زمین همانند فراش، بساط و مهد است هر چند این نظریه در قرآن بصراحت آمده است. اما در متون جغرافیایی عربی و اسلامی به صورت یک مکتب علمی در نیامده است.

طبق مندرجات قرآن، کوهها برای منظور معین یعنی حفظ توازن زمین بکار میرود تا زمین از هنجار خویش نیفتد و این نظریه با نظریه‌ای که گوید زمین مسطح و در فضا شناور است رابطه نزدیک دارد.

قرآن از خلقت هفت آسمان و هفت زمین سخن گفته که نظریه زمین های هفتگانه را پدید آورد که اساس تصورات ایرانی از هفت کشور و نیز معنی جادوئی عدد هفت است.

- قرآن و دریا 

نظریه وجود دو دریا (بحرین) پیچیده ترین شکل نوشته های جغرافیاست که در قرآن مکرر به آن اشاره شده و اینکه میان دو دریا برزخی فاصله است که مانع از آمیختن آنها می شود.

 1- مقصود دو دریا دریای مدیترانه و اقیانوس هند با خلیج آن دریای سرخ و برزخ آن دو دریا همان برزخ سوئز است .

 2- با توجه به اینکه مقدسی ، جغرافیاشناس  از روی عمد یا سهو، اشاره قرآن که یکی از این دو دریا شیرین ودیگری شور است، ندیده گرفته است. بارتولد بدین صورت اصلاح کرده که منظور قرآن از بحرین ، فرات بعنوان دریای شیرین است زیرا اعراب به رودهای بزرگ بحر اطلاق میکردند و خلیج فارس بعنوان دریای شیرین است که اعراب آنها را از نزدیک  می‌شناخته‌اند . که البته با توجه عدم انفصال بین فرات و خلیج فارس دراین نظریه برزخ مغفول مانده است .

 3- ونسینک و بعدها مژیک خاورشناسان نظر دیگر دارد و آن دریای آسمانی بعنوان دریای شیرین و بعنوان منبع باران و دریاهای زمین بعنوان دریای شور براساس اعتقادات سامیان غربی رایج بوده و محمد (ص) به صورت مبهم از آن اطلاع داشته است .

- قرآن و مکانها

قرآن نسبت به اشعار جاهلی نامهای مکانی ذکر کرده و ده مکان جغرافیایی را ذکر کرده که تقریباً همگی در داخل جزیره العرب است. قرآن از مکه، ام القری، مدینه، یثرب، بدر، حنین، صفا، مروه و عرفات نامبرده و از موقعیت جودی که کشتی نوح برآن توقف کرده و آن را در جزیره العرب می‌داند نیز نامبرده است.

از منازل اقوام فنا شده هم نامبرده از ارض مقدس یکبار و مصر چهار بار و بابل فقط یکبار در قرآن ذکر آن آمده است.

- قرآن و اقوام 

قرآن از عربی و عرب در دوارن مکی و مدنی بعنوان زبان نامبرده است قران از قریش، یهود و نصارا و از صابئه ، مجوس(پارسیان) و روم (بیزانسیان) یکی دوبار یاد کرده و از قبایل فنا شده از عاد و ثمود مکرر نامبرده و از سبا و ذوالقرنین و یاجوج و مجوج سخن گفته است که در این بین ذوالقرنین، یاجوج و مجوج را به جهت دفع شرشان پشت سدی محبوس کرده و در آخر زمان مجدد دوباره پدیدار می گردد، سبب شده حتی خیلی ها در جستجوی سد، سفر واقعی کنند و این داستان به جغرافیایی اروپای قرون وسطا نیز راه یافت و مقامی در خور توجه پیدا کرد و به همین جهت پیرامون آنها، نوشته های فراوان به وجود آمده است.

ب) جغرافیا در دوران خلافت 

در ده سال اول دوران خلافت، وسعت اطلاعات جغرافیایی در نوشته ها انعکاس کمی داشت اما پس از فتوحات اولیه در مدینه بویژه صحابه و تابعین در راه تعبیر و تاویل مکانها تازه کشف شده آنان و نسبتشان با قران و حدیث تلاش کردند اما وسعت اطلاعات آنان همچنان محدود ماند.

بتدریج و از اواخر دوره امویه ذکر محاسن و معایب اقوام و شهرها به نوشته های جغرافیایی راه یافت، که در فصل بعدی به تفصیل به آن خواهیم پرداخت.

اوصاف از نوع فضایل تا هنگام پیدایش رساله های جغرافیایی به معنای درست کلمه استمرار داشت که نمونه ان در حکم حجاج بن یوسف به والی اصفهان می توان دید که گفت: «تو را به شهری می فرستم که سنگش سرمه است، مگسش زنبور عسل و علفش زعفران».

آشکارا می‌توان دید که در این دوران روش ها و سبک هایی پدید آمده وبعدها در زمینه آن مولفات جغرافیایی مستقل تدوین شده که غالباً مولفان آنها زبان شناسان بوده اند و کوشیده اند تا تصورات اعراب جاهلیت را درباره انواء فراهم آورند و مرتب کنند ومطالب فراوان مربوط به اماکن را مدون سازند وهم آنان بودند که سبک فضایل را به مولفات جغرافی و تاریخی وارد کردند و نخستین اشارات، هر چند مبهم، از پیدایش نقشه های جغرافیا و جغرافیای توصیفی در زمینه اداره و اقتصاد مربوط به همین دوران است .

سریانیان در دوران اموی نمی توانستند استاد عربان شوند ولی کمتر از یک قرن بعد عملاً چنین شد و در آخر قرن هشتم میلادی و دوم هجری ناگهان آثاری از جغرافیا به راه افتاد و رشته‌ای تازه را پدید آورد.

(*) یک نکته در مورد نویسنده کتاب و مترجم آن لازم بذکر است که نویسنده بعنوان محقق دستگاه شوروی سابق با دیدگاه ماتریالیستی به بررسی پرداخته است  و در برخی جاها نوشته های قرآن را برگرفته از تمدنهای مختلف دانسته و در این جاها مترجم با دیدگاه اسلامی متذکر شده که این نظرات خلاف بوده و نوشته های قرآن به دلیل جنبه های وحیانی برگرفته از تمدنی نیست.