در سراسر گاهان تنها ۸ بار به واژه آتش بر می‌خوریم. در گاهان آتش رابطه‌ی ویژه‌ای با اشه دارد. او به همراه اشه، بخشنده‌ی بهروزی است و همراه اشه در گفتار راستین شریک است. به واسطه‌ی آتش فروزان است که اهورا مزدا واپسین جایگاه هر دو گروه اشون و دروند را مشخص می‌کند. “دروَند” (drujvant) به افرادی اطلاق می‌شود که در مقابل “اَشَوَن” (ashavan) قرار دارند. دروند به کسانی اشاره دارد که تحت تأثیر “دروج” (دروغ یا آشفتگی) قرار گرفته‌اند و با اصول “اشه” (راستی و نظم کیهانی) مخالف هستند. این افراد به بی‌نظمی، بدکرداری و عدم صداقت عمل می‌کنند.
در متون زرتشتی، دروند‌ها نماد نیروهای منفی و شریر هستند که با اهریمن و نیروهای اهریمنی مرتبط‌اند. در مقابل، اشون‌ها افرادی هستند که پیرو اهورا مزدا و اشه بوده و به راستی و درستی عمل می‌کنند. این دوگانگی دروند و اشون بخشی از تمثیل بزرگتر نبرد میان خیر و شر در دین زرتشتی است.
در این بخش از اوستا تأکید ویژه‌ای بر اشه که راستی و درستی است شده است، هات‌های ۳۴-۲۸ سرشار از اندیشه‌ی الهی هستند. پیامبر خود خواستار اشه و سرشار از اشه است و به پیامبری برگزیده شده تا اشه را حمایت کرده و آن را گسترش دهد و از آنجا که آتش همچون اشه و راستی در تمام موجودات هستی ساری و جاری است، بنابراین در این مورد دارای ویژگی مشترک هستند. بندهای بسیاری از همراهی اشه و آتش خبر می‌دهند. مثلاً در پرتو اشه است که زرتشت خواهان آتش نیرومند و توانا است تا با آن دوستان را یاری رساند و گناه دشمنان را نمایان سازد.
در هات ۴۳ بند ۴ به صراحت اشاره می‌شود که «آنگاه که پی بردم در پرتو گرمای آتش تو که نیرومندی‌اش از اشه است، نیروی وهومنه به من روی خواهد آورد.» آتش در طی دیدار پیامبر با اهورا مزدا در ارتباط نزدیک با اشه و وهومنه قرار دارد. در دیدار وهومنه با زرتشت و در پی پرسش وهومنه از زرتشت که چگونه خود را بازمی‌شناسد، زرتشت پاسخ می‌دهد که «با دهش آن نماز که نزد آتش تو می‌گزارم.» در واقع در اینجا وهومنه برای اینکه درستی گفتار زرتشت در حمایت از اشونان را بداند، از زرتشت می‌خواهد در تأیید گفتارش شاهدی بیاورد و زرتشت نیز نماز به آتش را پیش می‌کشد. به همین دلیل آتش نماد راستی و اشه است و بهترین پیش‌کشی‌ها برای آتش آن‌هایی هستند که در آن‌ها درستی و صداقتی است که از اشه الهام گرفته است و چون آتش نیرومندی‌اش را از اشه می‌گیرد، پس پیش‌کشی‌ها به او نیز باید سرشار از راستی و درستی باشند. زرتشت در هنگام آزار و اذیت دروند، خود را در حمایت آتش قرار داده و در سایه حمایت آتش و وهومنه و اشه توانا و کارآمد می‌شود. به واسطه‌ی آتش و اندیشه‌ی اهورا مزدا و با همکاری سپند مینو، آرمنیتی و اشه است که اهورا مزدا وعده‌ای را که درباره‌ی پاداش و پادافره‌ی دو گروه اشون و دروند داده، عملی خواهد کرد.
نقش دیگری که آتش در گاهان و کلاً در دین زرتشتی بر عهده دارد، آزمایش در داوری روز نهایی است. اهورا مزدا داوری درباره‌ی خوبی و بدی را به آتش مقدس واگذار کرده و قرار است که با فر فروزان خویش هر دو گروه را بیازماید و در واقع این اهورا مزدا است که به واسطه‌ی آتش فروزان خویش به این آزمایش دست می‌زند.
پس در گاهان، نماد خارجی اشه، آتش است. به عبارتی، اشه در گیتی به صورت آتش پدیدار می‌شود و چون نماد راستی است، داور نیرومند و عادل نیز می‌باشد و از آنجا که نماد اهورا مزدا نیز هست، پس هم نماد اشه است و هم نماد اهورا مزدا و به سبب راستی و نیرومندی‌ای که از اشه و اهورا مزدا دارد، نقش روشن‌کننده‌ی جایگاه دو گروه اشون و دروند را بر عهده دارد؛ دوستان را یاری می‌رساند و گناه دشمنان را پدیدار می‌سازد. ظاهراً این به این معنی است که احترام به آتش، احترام به اشه و البته به اهورا مزدا است. از این رو بر مومن زرتشتی بایسته است که با خشنود ساختن آتش، مراتب خشنودی اشه و اهورا مزدا را فراهم کند.
هفت یسن/ هپتَنگ‌هائیتی
هپتَنگ‌هائیتی از حیث محتوا، یکی از قدیمی‌ترین و مقدس‌ترین بخش‌های اوستا به شمار می‌آید و شامل هفت سرود (هیتنگاه) است که در ستایش اهورا مزدا و عناصر مقدس طبیعی مانند آتش، آب و زمین سروده شده‌اند. این سرودها به زبان گاهانی که زبانی بسیار باستانی و نزدیک به زمان زرتشت است، نوشته شده‌اند. هپتَنگ‌هائیتی به معنای هفت (هپت) سرود گاهانی (نگهائیتی) است و در بین زرتشتیان به عنوان بخشی از یسن(یسنا)، مراسم نیایش اصلی، خوانده می‌شود. این سرودها عمدتاً به ستایش اهورا مزدا، امشاسپندان، جهان طبیعی و ارزش‌های اخلاقی اختصاص دارند. در گاهان زرتشت فقط یک بار از نماز آتش نام برده که آن هم بیشتر از آن که به آتش باشد به قصد خودشناسی و به اشه و اهورا مزدا اندیشیدن بوده است.
در گاهان، آتش نماد خارجی اشه بود ولی هرگز چون اهورا مزدا مصدر ستایش نبود، ولی به خوبی شاهد هستیم که فصل دوم از هفت یسن به آتش اختصاص یافته است. در این فصل، آتش به همراهی سپند مینو میانجی رسیدن به اهورا مزدا است و از آتش خواسته می‌شود که به سوی شخص نیایش‌کننده روی آورد و در دادستان بزرگ نیز چنین کند. آتش با سپند مینو در اینکه مایه‌ی خوشی اهورا مزدا است شریک می‌باشد. برای نزدیک شدن به اهورا مزدا باید به خود آتش نزدیک شد و این جز از طریق اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک امکانپذیر نیست.
گذشته از این در اینجا اهورا مزدا مستقیماً با آتش طبیعی ارتباط می‌یابد، چون تا اهورا مزدا خواستار کسی نباشد، آتش او را نمی‌آزارد. پس در هفت بند، آتش نماد طبیعی اهورا مزدا محسوب می‌شود. نخستین بار در این هفت یسن است که نام آتربانان می‌آید، آن‌ها که برای آموزش اشه به سرزمین‌های دور رفته بودند و بازگشتشان ستایش می‌شود. این جریان خود نشان می‌دهد که از دیدگاه مصنفان هفت بند، این آتربانان هستند که به عنوان خادمان و نگهبانان آتش مسئولیت آموزش اشه را بر عهده دارند و چون دارنده‌ی اشه و مسئول آموزش آن هستند، سزاوار پرستاری نماد اهورا مزدا نیز هستند. از این رو به واسطه‌ی پیوند با اشه و آتش، آن‌ها نیز سرشار از اشه هستند.
یسنا
اصلی‌ترین نیایش زرتشتیان است که توسط زوتر (زئوتر) و راسپی و پنج همکار دیگر آن‌ها برگزار می‌شود. ستایش و نیایش نسبت به آتش از یسنا سرآغاز می‌شود و در هفت یسن دیدیم که هم خود آتش و هم آتربانان ستایش می‌شدند. در نتیجه طبیعی است اگر یستا را دنباله‌ی هفت بند بدانیم که راه را برای ستایش آتش و انجام آیین نیایش باز می‌کند.
در بند ۲ این یسنا، آتش پسر اهورا مزدا خوانده می‌شود و ستایش‌کننده آرزو دارد که با نیایش خویش باعث خشنودی ایزد شود. در این نماز و نیایش که ایزدان زرتشتی مورد ستایش واقع می‌شوند، زوتر و راسپی پس از فراهم کردن ابزار لازم در پنجگاه مقدس در برابر آتش ایستاده و مراسم لازم برای هر گاه را به جا می‌آورند و ایزدان مقدس را فرا می‌خوانند. این پنجگاه که نوبت‌های نیایشی هستند، عبارتند از:
1- هاون‌گاه: دوره‌ای که از سپیده‌دم تا نیمروز گذشته شده است. این زمان به فعالیت‌های صبحگاهی اختصاص دارد و معمولاً نمادی از آغاز و تولد دوباره است. در این گاه بود که زرتشت در هنگامی که به پاک کردن پیرامون آتش و سرودن گاهان مشغول بود، ایزد هوم نزد وی آمد و خودش را به زرتشت نمایاند.
2- رَپِثوین‌گاه: از نیمروز تا بعد از ظهر را در بر می‌گیرد. این بخش از روز نماد اوج خورشید و روشنایی کامل روز است.
3- اوزبَرَم‌گاه: از بعد از ظهر تا غروب. این زمان به تدریج کاهش نور خورشید و گذر به سمت شب را نشان می‌دهد.
4- اوُبسَرُوثریم‌گاه: از غروب تا نیمه‌شب. این دوره زمانی معمولاً با آرامش و سکوت شب همراه است.
5- اوشَهین‌گاه: از نیمه‌شب تا سپیده‌دم، که زمان تجدید نیروی جسم و روح و آمادگی برای روز جدید تلقی می‌شود.