احمد (تکودار اغول) پسرِ دیگرِ هولاکو، پس از آن‌که جانشینِ برادرش اباقاخان شد، به اسلام گروید. با پذیرشِ اسلام، وضعیتِ دربارِ ایلخانی، به جانبِ مسلمانان گرایش یافت و زبانِ عربی و فارسی بیشتر موردِ توجه شد. اوضاعِ فرهنگیِ ایران در زمانِ ارغون که بودایی بود، کمی دگرگون شد، زیرا ارغون با مسلمانان رابطه‌ی خوبی نداشت، اما مناسباتِ او به دلیلِ گرایشِ زمانِ جوانیش به مسیحیت، با مسیحیان خوب بود. بنابر این سیاستِ جدید هم بر قلمروِ ایران تأثیر می‌گذاشت.«بایدو» ایلخانی هم عملاً همین سیاست را در زمانِ حکومتش ادامه داد.
غازان در شعبانِ ۶۹۴/ژوئنِ ۱۲۹۵، در لارِ دماوند به اسلام گروید و خود را «محمود» خواند. غازان یا سلطان محمود، مردی دانش‌آموخته بود. او علاوه بر تسلط بر چند زبان، به دانش و فنونِ دیگری مانندِ ستاره‌شناسی، کیمیا، گیاه‌شناسی، اسلحه‌سازی، نقاشی و غیره آشنایی داشت عدم گرایش و پای‌بندی مغولان به دین و مذهبی خاص موجب رشد و باروری همه گروه‌های اعتقادی و فکری و فرهنگی در ایران شد و به نوعی مساوات و آزادی نسبی در تحصیل علوم برای همه پیروان ادیان و فرق مذهبی برقرار گردید و دانشمندان بسیاری در مراکز علمی و مدارس شهرهای بزرگ این دوره گرد هم آمدند. از جمله مدارس و مراکز علمی مهم این دوره عبارتند از: رصد خانه مراغه، مرکز آموزش و تحقیق ریاضیات و نجوم؛ مجتمع شنب غازان، مرکز تعلیم و تعلم علوم دینی (حنفی و شافعی)؛ ربع رشیدی که مقاطع ابتدایی تا تحصیلات عالی را شامل می‌شد و علاوه بر علوم دینی (حنفی و شافعی) به آموزش علمی و عملی طب نیز تخصیص یافت؛ مدرسه سلطانیه که به تعالیم مذهب تشیع اثنی عشری اختصاص پیدا کرد، و مدرسه سیار، مرکز آموزشی جدیدی که به ابتکار ایرانیان، برای رفع نیاز تحصیلی زندگی ایلی ایجاد گردید. هر کدام از مجتمع‌های مذکور از خدمات آموزشی و رفاهی جنبی از جمله دارالتعلیم برای کودکان بی‌سرپرست، خانقاه، دارالسیادت، دارالشفاء کتابخانه و انتشارات نیز برخوردار بودند.
غازان از احوالِ سرزمین‌ها، اقوام و ادیان و مذاهبِ مللِ مختلف آگاهی می‌یافت و از هر فرصتی استفاده می‌کرد تا بر اطلاعاتِ خود اضافه کند. همه‌ی این مسائل بر حیاتِ فرهنگیِ سرزمینِ ایران، تأثیر گذاشت. اوضاعِ اجتماعیِ نابسامانِ عصرِ غازانی، شخصِ سلطان را وادار به انجامِ اصلاحاتی در امورِ لشکری، اداری و کشاورزی کرد و وزیرِ دانشمندِ او، رشیدالدین فضل‌الله، یکی از مهم‌ترین ارکانِ این اصلاحات محسوب می‌شد. اقداماتِ غازان در روندِ حیاتِ معنوی و فرهنگیِ ایران بسیار مهم بود. او حتی برخی از قوانینِ«یاسا» را که با شرایطِ زمانِ او، مطابقت نداشت، تغییر داد و مناسباتِ حاکمانِ خود و مأمورانِ دولتی از جمله دوایرِ پستی را به مسیرِ صحیح سوق داد.(۱) از اقداماتِ دیگرِ غازان، وضعِ قوانینِ جدید برای عیارِ مسکوکات بود. اوزان و سایرِ مقیاسات را نیز مشخص کرد و از این راه، به رفاهِ مردم و ثباتِ اقتصادی کمکِ مؤثری نمود.(۲)
غازان در رابطه با معماریِ عصرِ ایلخانی نیز آثارِ مهمی برجای گذاشته است. آرامگاهِ او در آذربایجان و ناحیه‌ی معروف به «شنب غازان» (شام غازان محله در تبریز فعلی که دارای باغات سرسبز، خاک حاصلخیز و هوای مساعد)و قبه‌ی آن و فرمِ دوازده ضلعیِ بنا به همراهِ برج‌های متعدد، در زمانِ خود، یکی از بهترین آثارِ معماری محسوب می‌شده است، به‌ویژه که در حوالیِ آن، مجموعه‌ای از مسجد، مدرسه، رصدخانه، حمام، بیمارستان(دارالشفا)، کتابخانه(بیت‌الکتب)، اقامتگاه(خانقاه و دارالسیاده)، و غیره نیز ساخته شده بود. اوقافی که غازان برای اداره‌ی این مجتمعِ علمی و فرهنگی تعیین کرده بود، بسیار قابلِ توجه بود و بسیاری از مستمندان را تحتِ پوشش قرار می‌داد.(۳)
پی‌نوشت:
۱. وصاف.شرف‌الدین عبدالله عبدالله بن عزالدین فضل الله شیرازی، تاریخ تجزیة‌الامصار و تزجیةالاعصار، مشهور به تاریخ وصاف، به کوشش محمود مهدوی دامغانی، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۳۸، ص ۳۸۷.
۲. خواندمیر.غیاث‌الدین... برهان‌الدین محمد شیرازی(خواندمیر)، تاریخ حبیب‌السیر، به کوشش دبیرسیاقی، تهران، خیام، ۱۳۵۳، ج ۳، ص ۹۳ و بعد. فهرستی از اصلاحاتِ اجتماعیِ غازان را برای رفاهِ جامعه‌ی ایرانی برمی‌شمارد.
۳. همان، ج ۳، ص ۱۰۸ و بعد.