به گزارش انجمن خرد آورده شده از ایسنا؛ زینب آزمون و مهدی رفیعی دوتن از پژوهشگرانی هستند که به جای اعتماد به مطالب تکراری سایت‌ها و حتی «ویکی‌پدیا» برای به دست آوردن اطلاعات دقیق و کامل درباره‌ی این قلعه، چندین ماه مطالعه، پیگیری و پرس‌وجو برای به دست آوردن اطلاعات دقیق درباره‌ی این قلعه‌ی تاریخی داشتند. دکتر حسن کریمیان معاون پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران نیز این بررسی‌ها و نتایج مطالعات آن‌ها را تائید می‌کند.
آزمون در توضیح درباره‌ی این قلعه نخست به موقعیت "قلعه میرزا رفیع‌خان" اشاره می‌کند و می‌گوید: «قلعه تاریخی میرزا رفیع‌خان (فورگ) در جبهه شمالی روستای کوهستانی فورگ در شهرستان در میان خراسان جنوبی در حدود ۱۱۰ کیلومتری شرق بیرجند و ۱۲ کیلومتری جنوب غرب شهر اسدیه قرار دارد. دسترسی به روستای فورگ از مسیر جاده بیرجند- اسدیه امکان پذیر است.
این روستا از شمال به روستای سرو، از جنوب به "جاجِتگ" و "اسکندر"، از غرب به روستای "درمیان" و از شرق به روستای "اره فورگ" محدود شده است. خانه‌های روستای فورگ که با سقف‌های صاف و حجم‌های مکعبی خود و مصالح خشت، گِل، چوب و سنگ با رنگ محیط پیرامون خود کاملا در هماهنگی و همنوایی هستند، دایره‌وار به شکل پلکانی به گرد قلعه حلقه زده‌اند.»
این باستان‌شناس با اشاره به ساختار این قلعه نیز می‌گوید: «قلعه میرزا رفیع‌خان یکی از ۱۰ قلعه بزرگ کشور به شمار می‌رود که در سه سطح، با دو حصار و برج‌های متعدد ساخته شده و با داشتن کهندژ، شارستان و ربَض، یک ارگ کامل ایرانی را شکل داده که به همراه بافت تاریخی روستا، مجموعه جالب توجهی را به وجود آورده است.
بنای قلعه روی صَخره طبیعی، بدون وجود پی، مستقیما از بستر صخره‌ها شروع شده و نقشه قلعه به تبعیت از وضعیت طبیعی موجود طراحی شده است. به طور کلی سنگ، چوب، ساروج، گچ، خاک، آجر و خشت از عمده‌ترین مصالح به کار رفته در بنای قلعه است.
همچنین ورودی و دروازه‌ی قلعه در حصار شرق به ابعاد ۴.۳۰ متر عرض و ارتفاع ۴.۴۰ متر طول قرار گرفته در کنار دروازه ورودی برج و یک اتاقک برای کنترل عبور و مرور قرار داشته است.»
به گفته‌ی او در حال حاضر سازمان میراث فرهنگی با هدف تردد آسان‌تر، یک در ورودی فرعی در سمت شرق قلعه ایجاد کرده است.
قلعه چطور در مقابل مهاجمان مورد دفاع قرار می‌گرفت؟
آزمون درباره‌ی وضعیت تأسیسات دفاعی قلعه نیز می‌گوید: «قلعه دارای دو حصار تودرتو بوده و حصار بیرونی قلعه، دیواری مرتفع با کنگره‌های اریب است که در فواصلی برج‌هایی در دیوار بیرونی تعبیه شده و به موازات برج خشتی حصار دوم قلعه ایجاد شده که دو بخش اول و دوم قلعه را از هم جدا می‌کرده است. در گذشته ساختمان قلعه ۱۸ برج بوده که در حال حاضر ۱۳ برج باقی مانده است. از دیگر تأسیسات دفاعی قلعه می‌توان به دو رشته نقب زیرزمینی اشاره کرد که نقب نخست در جانب جنوب غرب قلعه به طول ۱۱۰ متر و دارای ۳۴۰ پله است که به سمت مزارع امتداد دارد، نقب دوم در سمت غرب قلعه و به سوی رودخانه امتداد یافته است.»
او در باره‌ی مطالعاتی که برای شناخت کالبدی قلعه انجام داده‌اند، نیز می‌گوید: «قلعه در ارتفاع ۱۸۴۰ متر از سطح دریا و بر فراز مرتفع‌ترین بخش روستای فورگ واقع شده است. وسعت قلعه حدود ۹۴۵۶ مترمربع و گستردگی آن از شرق به غرب است. به لحاظ ساختاری هر بخش قلعه نسبت به بخش دیگر در سطح بالاتری قرار گرفته است. در معماری قلعه سه بخش عمده قابل تشخیص است.
بخش اول مجموعه قلعه در شرق؛ آب انبار، فضاهای پیرامون آب انبار یا تصفیه خانه، اصطبل، فضای پیرامون اصطبل یا سربازخانه، انبار علوفه و محل زندگی خدمه را شامل می‌شده و در بخش دوم مجموعه قلعه که در مرکز قلعه و در ارتفاع بالاتر و در فاصله ۵۰ متری از اصطبل عمومی ساخته شده است؛ برج خشتی، فضای متصل به حصار شمالی با محوطه مسکونی، محل نگهداری آذوقه و تدارکات نظامی و دو مسجد زمستانی و تابستانی، را در خود دارد.
همچنین بخش سوم شاه‌نشین، "کهندژ" یا "ارگ قلعه" است. این بخش در غربی‌ترین قسمت مجموعه و در مرتفع‌ترین بخش قلعه و در دو طبقه ساخته شده که به وسیله دو برج و حصاری مستحکم و بلند از بخش دوم جدا شده است. وجود این برج‌ها و حصارها نشان دهنده اهمیت این بخش است. کهندژ دارای فضاهای دست نخورده بیشتری نسبت به دیگر قسمت‌های قلعه است. وجود فضاهایی مانند هشتی‌ها، راهروهای ارتباطی، اصطبل، محل ذخیره آذوقه، برج‌های نگهبانی، نقب زیرزمینی و فضاهایی با کاربری‌های دیگر از مهمترین ویژگی‌های این قسمت است.»
نتیجه بررسی‌های این دو پژوهشگر را می‌توان انتشار کتاب «قلعه میرزا رفیع خان فورگ» (پایگاه حکومتی مرزداران شرق قهستان) دانست، اطلاعاتی که کاملا متفاوت از مطالب منتشر شده در صفحات مجازی و اینترنتی است، آزمون بر اساس این پژوهش‌ها در مورد ساختارهای نامحسوس این قلعه نیز می‌گوید: «این عناصر در کلیت بنا به چشم نمی‌آیند و اغلب پس از چارچوب و ساختاربندی، جایگاه آن‌ها مشخص می‌شود. در حالی که از عناصر حیاتی یک بنا مانند سیستم آبرسانی، دفع فاضلاب، گرمابه و آبریزگاه، سیستم گرمایش و سرمایش و هنرهای کاربردی به شمار می‌آیند.»
این پژوهشگر همچنین درباره‌ی مجموعه بناهای موجود در حوزه نفوذ قلعه این طور توضیح می‌دهد: «در درون بافت تاریخی روستای فورگ مجموعه بناهایی که با قلعه در ارتباط بوده‌اند در کنار هم ایجاد شده بود؛ مانند حوض، حمام و مدرسه میرزا (میرزا رفیع‌خان) ، مدرسه علمیه، دروازه‌های ورودی و کاروانسراهای روستای فورگ که بخشی از بافت و حریم قلعه به شمار می‌روند.
از سوی دیگر، در قلمرو حکومتی قلعه میرزا رفیع‌خان، قلعه‌های متعددی وجود داشته که با هم ارتباط داشته‌اند و خبرهای امنیتی و هر گونه تحرکات مشکوک، را به وسیله نور آتش در شب‌ها و انواع دود آتش در روزها، به یکدیگر اطلاع می‌داده‌اند. مانند قلعه "طبس مسینا"، قلعه "علی‌آباد طبس مسینا"، قلعه "محمدآباد طبس مسینا"، قلعه "خرمک"، قلعه "نو گلویچ"، قلعه "رزه"، قلعه "نوغاب"، قلعه "محمدآباد درمیان".»
ساخت قلعه فورگ با چه رویدادهای تاریخی همراه بوده است؟
این باستان‌شناس درباره‌ی پیشینه‌ی ساخت این قلعه نیز این طور توضیح می‌دهد: «این اثر یکی از آثار به یادگار مانده از دوره افشاریه است که به دستور نادرشاه و به دست میرزا محمد بقاخان حاکم منطقه بنیانگذاری و توسعه یافته است. میرزا محمدبقا خان فرزند میرزا محمدرفیع‌خان اول (لامع) –شاعر و عارف دوره صفویه- با نادرشاه روابط نزدیک داشت، وی به هنگام عزیمت نادرشاه به هند با صد تن از همراهان و وابستگانش در رکاب بوده‌اند. نادرشاه به سال ۱۱۶۰ هـ.ق به میرزا محمد بقاخان که اکنون در اوج قدرت و جوانی بود، دستور ساخت قلعه فورگ و حکم حکومتی منطقه را داد. وی که چند دهه حاکم منطقه بوده به علت محیط امن پیرامون فرصت لازم را جهت ساختن این بنای بزرگ داشته است. میرزا محمد بقاخان برای استقرار امنیت در منطقه و قلمرو خود از سلاح‌ها و تجهیزات زمان بهره می‌برده است.
پس از نادرشاه چندین نفر مدعی جانشینی وی بوده‌اند از جمله یکی از سرداران نادر به نام احمد خان درانی که قصد استقرار حکومت یکپارچه‌ای در ایران را داشت. با قدرت گرفتن احمد شاه درانی در افغانستان که در آن روزگار بخشی از ایران محسوب می‌شد روابط حاکمان منطقه با این پادشاهی نزدیک‌تر شد، خاندان رفیع در این زمان به سرداری میرزا بقاخان از حامیان احمد شاه درانی بوده‌اند.
طرفداری میرزابقاخان از "احمد خان درانی" در این مرحله به هیچ روی به معنای طرفداری از یک حکومت بیگانه محسوب نمی‌شده بلکه احمدخان درانی یک حاکم ایرانی محسوب می‌شده است.
احمدشاه درانی، در اسناد و فرمان‌های تاریخی همه جا میرزا محمدبقا خان را به عنوان حاکم قدیمی و صاحب اختیار سرکار (منطقه) قاین معرفی کرده است. میرزا محمدبقا خان از زمان نادرشاه تا زمان تیمورشاه جانشین احمدشاه درانی یعنی در یک دوره طولانی حدود نیم قرن حاکم منطقه بوده است.»
"فورگ" را چه کسی و در زمان بروز چه رخدادهایی می‌سازد؟
آزمون توضیح می‌دهد: «قلعه به وسیله میرزا بقا خان بنیانگذاری و ساخته شد، تکمیل ساخت و ساز، توسعه و افزودن ملحقات به آن در زمان میرزا محمدرفیع خان دوم صورت گرفته و از این رو به نام میرزا رفیع خان شهرت یافته است.
مطابق آنچه از اسناد و مدارک تاریخی برمی‌آید، در زمان حاکمیت میرزا محمد رفیع خان دوم که مصادف با دوره میرعلی خان خزیمه فرزند امیرعلم خان اول بوده است رقابت‌های سیاسی بر سر حاکمیت این بخش از مناطق شرقی بین حاکمان شدت می‌یابد. با تضعیف حکومت درانی، برچیده شدن افشاریه و تثبیت قاجاریان، شدت عمل بیشتری یافته بود.
اما ریشه کشمکش‌های منطقه‌ای زمان میرزا محمد رفیع خان دوم و خاندان امیرعلی خان را باید در مسایل بسیار قدیمی‌تر جست‌وجو کرد. به واقع پس از کشته شدن امیرعلم خان اول و قدرت یافتن روزافزون خاندان رفیع در منطقه، رقیب او همیشه به دنبال فرصتی برای پیشتازی و قدرت‌گیری بوده، به همین دلیل از هر بهانه و فرصتی برای ضربه زدن به رقیب که رقیب اصلی‌اش به شمار می‌رفت بهره‌برداری می‌کرده است.
اسناد و مدارک تاریخی در خصوص جنگ بین میرزا محمد رفیع خان دوم یا امیرعلی خان موجود است که با شهواهد و قراین تاریخی موافقت دارد. برای مثال فرمانی از فتحعلی شاه که در سال ۱۳۱۹ هـق صادر شده به درگیری‌های این دوره میرزا محمد رفیع خان و امیر علی خان ارتباط می‌یابد. در این سند فتعلیشاه دستور فتح قلعه جات میرزا رفیع خان را به میرعلم خان صادر کرده است. ولی به دلیل نفوذناپذیری قلعه امکان جنگ مستقیم برای میرعلی خان وجود نداشته است بنابراین وی به روش خدعه و تزویر متوسل می‌شود.
در خصوص جنگ و درگیری میان میرزا رفیع خان به نتیجه نمی‌رسد توطئه قتل وی را ترتیب می‌دهد بدین صورت که پیشخدمت میرزا محمد رفیع خان و فرزندش، میرزا محمود خان به دست این مهاجمان کشته می‌شوند. پس از قتل میرزا محمدرفیع خان، داماد وی که در نهبندان دارای مقام و منصبی بوده است، به خون خواهی برمی‌خیزد و قلعه را مجددا تسخیر می‌کند و کُرمحمد به زودی توسط هواداران میرزا محمد رفیع خان به سزای خیانتش به قتل می‌رسد.»
وی با اشاره به هراس رقیبان داخلی و استعمارگران خارجی از عظمت قلعه فورگ می‌گوید: «مشخص است که رقیبان داخلی و استعمارگران خارجی به واقع از عملکرد و تأثیراتی که قلعه می‌توانست داشته باشد بیمناک بوده‌اند. عظمت و استحکامات چشم‌گیر قلعه میرزا رفیع‌خان به عنوان یکی از بزرگترین قلاع خراسان می‌توانست برای رقبا تهدیدآمیز و رعب‌آور باشد، چرا که فتح این قلعه با تجهیزات آن زمان امکان پذیر نبود.
این مجموعه به لحاظ استراتژیکی و نظامی و موقعیت قرار گرفتن آن در منطقه، بسیار مورد توجه بود و می‌توانست از سوی حکومت ایران به منظور پشتیبانی از قوای ایران در هرات و پیشگیری از تحولات مرزی سودمند و مورد استفاده قرار گیرد؛ اتفاقا این موضوع نمی‌توانست مورد پذیرش و تحمل کشورهای استعمارگر باشد، از این رو به دنبال یافتن ضعف و راهی برای از بین بردن آن بوده‌اند.»
قلعه میرزا رفیع خان در اواسط دوره قاجاریه چگونه بود؟
آزمون در توضیح وضعیت این قلعه در دوره‌ی قاجار نیز بیان می‌کند: «تا اواخر دوره قاجاریه و اوایل پهلوی از قلعه به عنوان پاسگاه یا پادگاه مرزی نظامی استفاده شده است ولی به مرور زمان متروک شد. جریانات اوایل انقلاب و شرایط سیاسی و اجتماعی و آغاز جنگ تحمیلی موجب آسیب دیدگی بیشتر بنا شد که بعد از تأسیس اداره میراث فرهنگی در بیرجند برای جلوگیری از تخریب بیشتر بنا، به تعمیر و بازسازی‌های اولیه اقدام شد.»
براساس بررسی‌های انجام شده توسط آزمون و رفیعی که مهمترین خروجی آن بررسی‌ها را می‌توان انتشار کتاب «قلعه میرزا رفیع‌خان؛ پایگاه حکومتی مرزداران شرق قهستان» دانست، دلایلی برای رد انتساب قلعه میرزا رفیع‌خان به اسماعیلیان نیز مطرح شده است؛ «با توجه به دلایل و شواهد علمی، قلعه میرزا رفیع خان در ذیل قلاع اسماعیلیه قرار نمی‌گیرد. طبق تأیید مستندات و آثار مادی-فرهنگی و کاوش‌های باستان‌شناسی، بر قدمت بنا به دوره افشاریه و قاجاریه صحه گذاشته شده ضمن اینکه در هیچ یک از کتاب‌های تاریخی قدیمی نامی از این قلعه به عنوان یکی از قلعه‌های اسماعیلی برده نشده است.
قلعه‌های اسماعیلیه به لحاظ موقعیت قرارگیری، مصالح، نوع و سبک معماری دارای مشخصات ویژه‌ای هستند از جمله این که اکثرا در مناطق دور از دسترس و کوهستانی صعب‌العبور به منظور نهان شدن و استتار ساخته شده‌اند و دسترسی به آن‌ها به دشواری امکان پذیر بوده است. در حالی که قلعه میرزا رفیع خان بر روی یک تپه سهل‌الوصول و کاملا در دسترس و عیان پی افکنی شده و ساخت و ساز آن با حوصله و دقت و صرف زمان بسیار به منظور حراست و تأمین امنیت مناطق پیرامون به انجام رسیده است.»
