کتابِ شیجی
قدیمی‌ترین و شاید نخستین اشاره به شاهنشاهیِ پارتیان در کتابِ شیجی یافت می‌شود: (یوان ۱۲۳) «دایوئان لیژوان» (اسنادِ بایگانی درباره‌ی فرغانه) که چندین گزارش درباره‌ی سرزمین‌ها و اقوامِ آسیای مرکزی و غربی ارائه می‌کند. همچنین در آن ارجاعاتی به انکسی و تیائوژی اشاره دارد که از این قرار است:
« انکسی(۱) با فاصله‌ی چندین هزار لی در غربِ یوئه‌ژیِ بزرگ قرار دارد. مردمِ آن در زمین‌هایشان سکونت دارند (یکجانشین هستند) و در کشتزارها به کشت و زرع مشغول‌اند. آنها برنج و گندم می‌کارند و از انگورهایشان شراب می‌سازند. آنها در آبادی‌های مستحکم و برج و بارودار سکونت دارند. مثلِ مردمِ دایوئان، و در ضمنِ چندصد شهرِ کوچک و بزرگ (به اندازه‌های مختلف) را در سرزمینی به مساحتِ چندین هزار لی مربع، تحتِ سلطه و نظارتِ خود دارند. کشورِ آنها به کسب و کار و تجارت می‌پردازند و از گاری و قایق استفاده می‌کنند و به کشورهای همسایه سفر می‌کنند و گاه چندین هزار لی مسافت را می‌پیمایند. سکه‌های آن کشور از نقره ساخته شده و نقشِ چهره‌ی پادشاه را بر آن ضرب کرده‌اند. وقتی پادشاهی از دنیا می‌رود، مسکوکاتِ رایج را بلافاصله تغییر می‌دهند و سکه‌های جدیدی با نقشِ چهره‌ی پادشاهِ جدید، ضرب و منتشر می‌شود و برای ثبت و ضبطِ اسنادشان از ورقه‌های چرمی استفاده می‌کنند و کلمات‌شان را افقی می‌نویسند. در طرفِ غربِ انکسی، کشورِ تیائوژی و در شمالش یانکای و لیکسوآن قرار دارد». (۲)
در ضمنِ شرح و توصیفِ تیائوژی به ولایتِ پارت هم مستقیماً اشاره می‌شود:
«تیائوژی در فاصله‌ی چندین هزار لی در غربِ انکسی و در مقابلِ دریای غربی واقع شده است. اقلیم و آب و هوای آن گرم و مرطوب است و مردمش در زمین‌هایشان کشاورزی می‌کنند و برنج می‌کارند. در آنجا پرنده‌ی بزرگی[شتر مرغ] هست با تخم‌هایی مانندِ یک خمره یا کوزه‌ی دهان گشاد. جمعیتِ آنها بسیار زیاد است و در بسیاری از جاها، روسا یا حکمرانانِ کوچک[شاهک‌ها؟]حکومت می‌کنند، اما [پادشاهیِ] انکسی آنجا را تحتِ سلطه و تابعیتِ خود گرفته و به آن کشور همچون یک ایالتِ خارجی رفتار می‌کند. این کشور به خاطرِ ساحران و جادوگرانش[مغان؟]شهرت دارد و شناخته شده است. پیران و ریش‌سفیدان در انکسی داستان‌هایی از رودخانه‌ی رویی و مادرِ غرب تعریف می‌کردند، اما هیچ‌کس آن را ندیده است». (3)
این دو گزارش، راهنمایی‌ها یا سرنخ‌های مهمی ارائه می‌کنند. هم‌چنان که اکثریتِ محققان امروزه موافق هستند که «انکسی» به ارشک (اشک) اشاره دارد، یعنی نامی که از سوی نخستین پادشاهِ پارتی بکار گرفته شد و همه‌ی فرمانروایانِ بعدیِ پارتی هم آن را پذیرفتند و بکار گرفتند. بازسازیِ آواییِ واژه‌ی انکسی در زبانِ چینیِ میانه‌ی نخستین تقریباً معادلِ«؟ ان، سیک» می‌شود.(4)که احتمالاً نوعی حرف‌نویسیِ ارشک است. این نامی بود که چینی‌ها سرزمینِ پارت را با آن می‌شناختند، حتی پس از فروپاشی و سقوطِ حکومتِ شاهنشاهیِ پارتیان. نامِ دیگر«بوسی»که بازسازیِ آواییِ آن می‌شود «پا، سیه» از نامِ پارس (پرسیا) ریشه گرفته که بعد از قرنِ ششمِ میلادی در اسناد و گزارش‌های چینی پدیدار شد.
این گزارش در ضمن اطلاعاتی درباره‌ی اقلیم و آب و هوا، محصولاتِ محلی، مسکوکاتِ رایج، حمل و نقل و شیوه‌ی نوشتنِ پارتیان ارائه می‌دهد. اما مهم‌ترین اطلاعاتش همان جغرافیای سیاسی و زیستگاه‌های شهریِ گوناگون در قلمروِ شاهنشاهیِ پارت است. در این گزارش می‌خوانیم که سرزمینِ پارت با فاصله‌ی «چندین هزار لی» در غربِ دایوئه‌ژی (تخاری‌ها) قرار دارد که از شمالِ غربِ چین مهاجرت کرده بودند تا کرانه‌ی شمالیِ رودخانه‌ی ویی(که به نامِ جیحون یا آمودریا هم شناخته می‌شود) را اشغال کنند. این سرزمین واقعاً بزرگ‌ترین کشور بود، با قلمرویی که بیش از چندین هزار لیِ مربع وسعت داشت و چندصد شهرِ مستحکمِ برج و بارودار را دربرمی‌گرفت که نحوه‌ی ساختمان‌شان شبیهِ شهرهای دایوئان (فرغانه) بود. در غربِ پارت، تیائوژی بود، اما شناسایی و تطبیق دادنش هنوز موردِ بحث و مناقشه است. از جمله محل‌هایی که پیشنهاد کرده‌اند می‌توان به سوریه، بین‌النهرین و حتی مصر اشاره کرد.(5) نظریه‌ی جالبی هم از سوی دو محققِ چینی، سون یوتانگ و یوتایشان مطرح شده مبنی بر این‌که «تیائوژی» می‌توانسته حرف‌نویسیِ مخففِ انطاکیه باشد که به پادشاهیِ سلوکیِ سابق در شمالِ شرقِ مدیترانه اشاره دارد.(6) کشورِ پادشاهیِ سلوکی، پس از مرگِ اسکندرِ مقدونی در سالِ ۳۲۳ ق.م، تأسیس شد و زمانی قلمروِ عظیمی را تحتِ تسلطِ خود داشت که از مدیترانه تا خلیجِ فارس و باختریه [بلخ] گسترده بود. اما تا قرنِ دوم ق.م، بیشترِ قلمرواش را پارت‌ها اشغال کرده بودند؛ و یونانیان در باختر هم اعلامِ استقلال کردند. در سالِ ۱۳۹ ق.م وقتی سربازانِ پارتی، دمتریوس را به اسارت گرفتند، پارتیان به اربابانِ بزرگ و فرمانروایانِ بین‌النهرین تبدیل شدند. اما به نظر می‌رسد مهردادِ اشکانی تا حدی آزادی برای مردمِ آن سرزمینِ مغلوب قائل (7) شد. این مورد در اسناد و گزارش‌های چینی انعکاس یافته است: در کتابِ شیجی به روشنی ذکر شده که تیائوژی در آن زمان تحتِ حکومتِ پارتیان بود، اما تعدادِ زیادی حکمرانانِ کوچک داشت و همچون «یک ایالتِ خارجی» با آن برخورد می‌شد.
پی‌نوشت:
۱. نامِ کشورِ پارت به زبانِ چینی. ادمین
2. Yu, Taishan. Liang Han Wei Jin Nan Bei chao xhengshi xiyauzhuan, Beijing, 2005, p. 16.
از این به بعد هرگاه متونِ اصیلِ چینی نقل می‌شود، از چاپِ جدید و حاشیه‌نویسی شده‌ی یوتایشان (Yu Taishan) استفاده کرده‌ام.
3. Yu, Taishan. Liang Han Wei Jin Nan Bei chao xhengshi xiyauzhuan, Beijing, 2005, p. 17.
4. برای بازسازیِ آواشناختیِ واژه‌ها، از اینجا به بعد از این کتاب استفاده کرده‌ام:
Pulleyblank G. E. Lexicon of Reconstructed in Early Middle Chinese, Late Middle Chinese, and Early Mandarin, Vancouver, 1991.
5. Hulsewe, A. F. P. China in Central Asia: The Early Stage 125 B.C.-A.D.23: An Annotated Translation of Chapters 61 and 96 of the History of the Former Han Dynasty, Leiden, 1979, p. 113, n. 255.
6. Sun, Yutang. Sun Yutang Xueshu lunwenji Beijing, 1995, p. 385_391;
Yu, Taishan. Caizhongshi yanjiu, Beijing, 1992, p. 182_209;
Yu, Taishan. Liang Han Wei Jin Nan Bei chao xhengshi xiyauzhuan, Beijing, 2005, p. 17, n. 79.
7. نگاه کنید به:
Bivar, A. D. H. Iran under the Arsacids, CHIr 3(1), The Seleucid, Parthian and Sasanian Period, 1983, p. 21_91.
و نیز به مقاله‌ی وستا سرخوش کرتیس در همین کتاب.