مرتضی‌قلی‌خان صنیع‌الدوله (۹ صفر ۱۲۷۳ ه‍. ق./ ۱۲۳۵ ه. خ. در تهران - ۴ صفر ۱۳۲۹ ه‍. ق./ ۱۲۹۰ ه‍. خ. در تهران)، از رجال صنعتگر اواخر قاجاریه و اولین رئیس مجلس شورای ملی بود. صنیع‌الدوله در رساله‌ای موسوم به «راه نجات» که در واقع طرحی نظری برای پیشرفت اقتصادی و صنعتی ایران به شمار می‌رفت، ساخت راه‌های مبادلاتی را از جمله مسوولیت‌های دولت و عاملی در ازدیاد ثروت می‌داند. علاوه بر این او در دفاع از ضرورت احداث راه‌آهن اوضاع اقتصادی کشورهای صاحب این فناوری را یاد آور می‌شود که:

«تجربه سایر ممالک ثابت کرده است که به‌واسطه ساخته شدن راه‌آهن، اسباب‌های حمل‌ونقلی که پیش از این در آن خاک رایج بود، از کار باز نمی‌ماند، بلکه حاجت به‌وجود آنها بیشتر می‌شود، زیرا که راه‌آهن از شاهراه می‌رود و قرایی که چند فرسخ از راه به کنار واقعند امتعه خود را باید بر سر راه بیاورند.» به واقع اگرچه رساله مذکور در عصر مشروطه نگاشته شده از سال‌ها پیش از این ایام نیز صنیع‌الدوله کشیدن خطوط راه‌آهن به‌ویژه میان مازندران و تهران را سرلوحه اقدامات خود قرار داده بود. در فاصله صدارت اتابک تا امین‌الدوله حاج محمدحسن امین‌الضرب با احداث ۸ کیلومتر جاده ریلی برای حمل چوب از جنگل محمودآباد به مازندران در احداث خطوط راه‌آهن پیشگام بود اما خانواده امین‌الضرب، حاج محمدحسن و پسرش حاج‌حسین آقا در حسابرسی از ضرابخانه به سه کرور تومان جریمه شدند و راه‌آهن محمود آباد در ازای ۷۰۰ هزار تومان در تصرف دولت قرار گرفت.

صنیع‌الدوله با کسب اجازه از شاه این خط را تعمیر کرد و با امتداد آن در روستای نور، برای استخراج آهن، علاوه بر گسترش راه‌های ارتباطی برآن بود تا مشکل قحطی پایتخت را نیز چاره‌اندیشی کند. از این رو برای اتصال انبار گندم ورامین به تهران با شرکتی آلمانی وارد گفت‌وگو شد اما در نهایت نداشتن حمایت مالی حکومت و نیز تحریکات بیگانگان چنین راهکارهایی را ناکام گذاشت. در مجموع گزارش‌هایی در دست است که نشان می‌دهد به رغم قرابت نسبی و سببی صنیع‌الدوله با خاندان حکومتی، حمایت‌هایی که منابع از آن یاد می‌کنند، چندان فراتر از جانبداری لفظی نبوده است. دریافت ۶۰۰ هزارتومان مساعده از تجارتخانه طومانیانس در ازای گرو گذاشتن ۴۰ هزار ذرع از باغ ۸۰ هزار ذرعی وی که به علت ناتوانی در بازپرداخت بعد از مرگش به نفع تجارتخانه مصادره شد، همچنین اخذ وام از بانک شاهی از جمله دیگر این شواهد است.

منبع:

علی‌اکبر تشکری، علی‌اصغر چاهیان، «نگرشی بر نقش صنیع‌الدوله در نوسازی صنایع و استقرار نظام پارلمانی»، جستارهای تاریخی، ۱۳۹۰.