هرگاه که صحبت از هنر معماری ایرانی به میان می آید، همه غرق در غروری وصف نشدنی می شویم و از بناهایی یاد می کنیم که در جای جای این مرز و بوم استوار ایستاده اند و قصه هایی تاریخی را برای رهگذرانشان نقل می کنند. در میان این بناها و سازه ها، باغ های ایرانی جلوه ی بیشتری دارند و با ساختار متفاوت و متمایزشان هوش و ذکاوت معماران سرزمینمان را به رخ جهانیان می کشند.

گویی معماران هنرمند ایرانی به کرمان که رسیده اند با قدرتی بیشتر به تفکر پرداخته و توانسته اند در قلب کویر باغی ایرانی را احداث کنند و اعجاز تفکرات بشر را به نمایش بگذارند.

راهی گوشه ای دیگر از این سرزمین کهن هستیم و قصد سفر به شهری خوش آب و هوا در جنوب شرقی ایران در استان کرمان را داریم...

شهر ماهان که با باغ‌هاي ايراني، قله‌هاي بلند سفيدپوش و معماري قديمي به استقبال ما می آید. در میان این همه دیدنی، این باغ شاهزاده است که به عنوان بزرگترین و زیباترین باغ ایرانی ما را به درون خود می کشاند...

چرا باغ شاهزاده ماهان؟

- شنیدن نام بزرگترین و زیباترین باغ ایرانی کافی است تا شما را راهی شهر ماهان و باغ شاهزاده کند.

- وجود باغی سرسبز در دل کویر یکی دیگر از دلایلی است که این اثر را همچون یک معجزه شکل داده و حیرت همگان را برانگیخته است.

- باغ شاهزاده یکی از شگفت انگیزترین جاذبه های دیدنی ایران است که با داشتن فضای روح نواز و امکاناتی همچون رستوران و هتل می تواند یک روز خوش را برایتان رقم بزند.

- این شاهکار معماری یکی از آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است.

در گذشته ای نه چندان دور، میانه ی راه کرمان به بم و در مسیر جاده ی کهن ابریشم، بهترین مکان برای احداث یک باغ اشرافی به نظر می رسید؛ باغی که بعدها به نام باغ شاهزاده یا شازده شهرت یافت. امروز این باغ همچنان پابرجای مانده و شکوه و زیبایی خود را در قلب کویر به رخ هر رهگذری می کشد و همچون نگینی بر انگشتری سرزمین کویری کرمان می درخشد. خاک حاصل‌خیز، آفتاب کافی، وزش باد ملایم و دسترسی به آب امکان وجود این ساختار تحسین برانگیز را ایجاد کرده اند. باغی که حضورش در این مکان کمی دور از ذهن به نظر می رسد اما با همه ی درختان سر به فلک کشیده و زمزمه ی جویبارهایش همه ی معادلات را برهم زده و گویی با ورود به آن سرزمینی تازه پیش چشممان قرار می گیرد و ما را از گزند تابش آفتاب داغ کویر در امان می دارد.

امروزه این باغ چشم نواز علاوه بر حفظ ارزش های تاریخی و معماری به یک تفرجگاه تبدیل شده و امکاناتی همچون هتل و رستوران را در خود جای داده است. شهرت و محبوبیت این باغ به حدی است که بسیاری از مردم  ترجیح می دهند آغاز سال را در آن جشن بگیرند.

سرسبزی باغ از کجا آمده است؟

به محض ورود به باغ آنچه که بیش از هر چیز دیگری ما را به حیرت وا می دارد جریان آب است که حیات را برای درختان آن ممکن می سازد. آب موجود در باغ شاهزاده از قنات و رودخانه تیگران که از برف های ارتفاعات کوه جوپار سرچشمه می گیرد، تامین می گردد. این آب از مرتفع‌ترین قسمت باغ ، وارد آن می شود و در سیستم توزیع و نظام آبیاری شگفت انگیزی جریان می یابد تا درختان متنوع و سر به فلک کشیده را سیراب کند.

شیب تند زمین که از اصول اولیه باغ تخت ها به شمار می رود، سبب می شود که آب در میان باغ شاهزاده از بالا به پایین در قالب یک جوی جریان  یابد. در سمت راست و چپ این جوی پیاده راه هایی برای عبور و مرور قرار دارند و در حاشیه ی پیاده راه ها جویبارهایی دیده می شوند که همچون یک مرز، فضای رفت و آمد را از فضای سبز باغچه ها جدا می کنند. آب در این جویبار ها جریان می یابد تا به پای درختان برسد و سرسبزی آنها را حفظ کند.

این آب پس از خروج از پایین ترین قسمت باغ به نهر هایی موسوم به چهارباغ وارد شده و راه خود را به سوی روستایی به نام مقسم تیگران در مجاورت ماهان ادامه می دهد تا باغ ها و کشت زارها را سیراب کند.

فواره ها و سیستم آبرسانی هوشمندانه
یکی از مشخصه های بارز باغ ایرانی، وجود آبشارها و فواره ها، جریان آب در سطوح عمودی و افقی و استفاده از شیب زمین برای هدایت آب، می باشد که معماران زیرک و هنرمند آنها را در باغ شاهزاده نیز به کار گرفته اند. 

جریان آب درقالب یک جوی ( محور آبی ) ، ازجلوی عمارت بالاخانه تا سردر ورودی ادامه دارد و در دو طرف آن دو حوض بزرگ یا استخر دیده می شود. این آب با جاری شدن در باغ شاهزاده هم نقش آبیاری گیاهان را دارد و هم زیبایی چشم نوازی را به باغ می بخشد. علاوه بر این، وجود فواره ها در این حوض ها بر طراوت فضا افزوده و حال و هوای خاصی را در آن ایجاد کرده است.

این فواره ها بسیار هوشمندانه ساخته شده اند و تنها بر اساس اختلاف ارتفاع، به کارگیری شیب و بدون استفاده از هیچ نیروی دیگری، فعال هستند. در این سیستم از خمره هایی استفاده شده که در نتیجه ی اتصال به یکدیگر می توانند مانند لوله های ساختمان ایفای نقش کنند. آب جاری در باغ  در داخل این خمره ها جریان می یابد تا اینکه به  یکی از خمره هایی که نقش زانو را در سیستم های لوله کشی امروزی دارد، می رسد و از آنجا به بیرون فوران می کند.

رقص فواره ها در میان باغ شاهزاده از دیدنی ترین و شگفت انگیز ترین قسمت های آن است که می توان آنها را در زمره ی زیباترین فواره های باغ های ایرانی به شمار آورد. تعداد زیادی از این فواره ها در باغ شاهزاده وجود دارند و کمتر باغی را می توان یافت که این تعداد از فواره را در خود جای داده باشد. نکته ی جالب توجه این است که نمونه ی فواره های موجود در دو حوض اصلی باغ، کمتر در باغ های ایرانی دیده شده است و به احتمال زیاد، ساخت آنها از شناخت باغ ها و چشمه‌های اروپایی نشأت می گیرد.

شکوه هنر معماری در باغ شاهزاده

باغ شاهزاده به عنوان نمونه ای از باغ تخت‌های ایرانی ( باغ هایی با ساختار مسطح و پله پله ) در زمینی به ابعاد ۴۰۷ در ۱۲۲ متر ساخته شده و در پهنه ای به وسعت ۷.۵ هکتار خود را گسترده است. شیبی حدود ۴.۵ درصد در باغ وجود دارد و حصاری بلند آن را از فضای بیرون جدا می کند. به هنگام ورود، زیبایی سردر کم نظیرش شما را غرق در خود خواهد کرد و شاید همین سردر چشم نواز است که این باغ را از سایر همتایان خودش متمایز می سازد.

باغ ها در دوره قاجار به صورت شكارگاه‌ها، بُستان ها، باغ قلعه‌ها و باغ سكونتگاه‌ها ساخته می شدند و در این میان، باغ شاهزاده نیز با کاربری سكونتگاهی و تفرجگاهی شكل گرفت. وجود دو محوطه وسیع و محصور با نرده های چوبی در جلوی دو بنای مهم باغ یعنی سردرخانه و بالاخانه سكونتگاه بودن باغ را تایید می کند.

این مجموعه با استفاده از عناصر معماری و شیوه های ساخت به گونه ای احداث گردیده که بتواند امکان حداکثر استفاده از مناظر بدیع داخلی و خارجی را فراهم آورد. با قرار گرفتن در طبقه ی بالای سردر، از یک سو می توان به تماشای جلوه های بدیع باغ نشست و از سوی دیگر از تماشای منظره کوه لذت برد.

از زیبایی های باغ که بگذریم کوشک یا عمارت هایی را در دو مجموعه شرقی و غربی می بینیم که به صورت دو طبقه ساخته شده و از عناصر معماری ایرانی بهره برده اند. همه ی بناهای موجود در باغ، مماس به دیوار اصلی و خارج از آن قرار دارند و هنر بی بدیل معماری را در جای جای آنها می توان لمس نمود.

مصالح به کار رفته در ساخت باغ شاهزاده

در ساخت مجموعه از آجر و ملات استفاده شده و هنر کاشیکاری نیز در آن به کار رفته است. دیواره باغ از ملات كاهگل می باشد و در نزدیكی سردر خانه و بالاخانه تركیب آجر و ملات گچ جایگزین آن می شود. كف باغ و پیاده راه های آن از مخلوط قلوه سنگ با ملات پوشیده شده است و دو محدوده ی اطراف بالاخانه و سردرخانه مزین به نقوش هندسی می باشند. در پله‌ها و حاشیه باغچه‌ها آجر به کار رفته و برای تفکیک مرز كرت‌ها ( باغچه ها ) با پیاده راه‌ها و دیگر لبه بندی‌ها از سنگ استفاده شده است.

بخش های مختلف باغ شاهزاده

باغ شاهزاده مجموعه ای از بناها را در خود جای داده است که در کنار یکدیگر نمایشی از شکوه معماری ایرانی را به راه انداخته اند. در ادامه به معرفی هر یک از قسمت های این بنا می پردازیم:

۱- سر در خانه
در وسط ضلع کوتاه پایین باغ، درست در مرز پیش فضای ورودی، بنای سردرخانه، قرار دارد که همچون یک بنای خطی دو طبقه بخش ورودی باغ را تصرف کرده و نقش یک واسطه را میان واقعیت متناقض بیرونی و درونی مجموعه، ایفا می کند. پیش از قرار گرفتن در فضای دل انگیز باغ شاهزاده، عبور از راهروی ورودی و کمی توقف در هشتی کوچک و بسته در طبقه همکف سردرخانه، شما را برای تماشای منظره ی حیرت انگیز باغ آماده می سازد.

شاید جای خالی ۳ قطعه کاشی بر روی طاق کاشی‌کاری شده نظر شما را به خود جلب کند و کمی ذهن شما را به هم بریزد اما داستان این سه قطعه بسیار جالب است. گفته می‌شود که صاحب بناهای باغ ظلم و ستم زیادی را بر مردم روا می داشت. هنگامی که معمارِ سردر مشغول تکمیل آن بود خبر مرگ شاهزاده را به وی می رسانند. وی از شدت خوشحالی تغار گچِ در دستش را محکم به دیوار می کوبد و پس از رها کردن کار از آنجا می گریزد. حالا این جاهای خالی یادمانی از یک خاطره ی تاریخی هستند که بر سردر باغ شاهزاده جا خوش کرده اند.

این بنا هم نقش ورودی دارد و هم به دلیل وجود اتاق هایی در طبقه ی بالایی آن به عنوان سکونتگاه و منظرگاه ( محلی برای تماشای مناظر ) نیز کاربرد داشته است. اگر از بیرون به باغ بنگریم، گویی سردر در یک تو رفتگی نسبت به دیوار باغ قرار دارد و در داخل نیز متوجه بیرون زدگی آن به میزان قابل توجهی خواهیم شد.

دروازه ورودی با ارتفاع ۳ متر در میان بنای سردرخانه جای گرفته است و استوار و پابرجا از مهمانان استقبال می کند. پس از عبور از زیر این دروازه، به وسیله ی فضای واسطی به طول ۵/۱۰ و عرض ۵/۹ متر به درون باغ هدایت می شوید و  پله هایی را خواهید دید که هر یک به صورت دو پله اریب، با پاگردهای مثلثی شکل در گوشه های آنها به اتاق های جانبی منتهی می شوند.

سردر باغ همچون یک قاب عکس، تصویری از این اثر را پیش چشم شما قرار می دهد و با ایستادن در زیر طاق آن چشم اندازی از باغ، بنای اصلی و حوض‌ها و فواره‌ها را خواهید دید که شاید زیباترین تصویر را در ذهن شما ثبت کند. تصویری از رقص آبشارها و فواره ها با پس زمینه ای از بلندی ها و قله ی پر برف جوپار...

پس از این تصویر شکل کلی باغ با محور مرکزی، آبشارها، پیاده راه ها و ردیف های منظم درختان، سطوح شیب دار سکوهای مرکزی و کرت های میوه، به چشمتان می آیند و در نهایت بنای سفید رنگ بالاخانه خودش را آشکار می سازد.

علاوه بر این ورودی، راه های دیگری نیز برای ورود به باغ وجود دارند که به عنوان ورودی های فرعی در دو ضلع طولی مجموعه قرار گرفته اند.

۲- بالاخانه و باغ خلوت
در بالاترین قسمت مجموعه، بنایی قرار دارد که عمارت شاه نشین یا بالاخانه یا کوشک اصلی ( سکونتگاه دائمی یا فصلی مالک ) می باشد. برای رسیدن به این بنا باید بر روی سطح حیاط که با مخلوطی از قلوه سنگ و ملات سیمان فرش شده است، قدم بزنیم و ۳۲۵ متر از سردرخانه فاصله بگیریم. در میان باغ به اولین سطح تخت وسیع می رسیم که از سکوی میانی با عرضی برابر عرض بنای سردرخانه و کرت ها (باغچه های میوه) در جوار آن تشکیل شده است. سکوی وسط این تخت درست در جلوی ورودی بالاخانه قرار دارد و دسترسی به طبقه ی دوم بالاخانه را از طریق پلکان داخلی میسر می سازد.

این بنا در ابعاد ۹ در ۵۲ متر و در سطحی به مساحت ۴۸۷ متر مربع ساخته شده است و به عنوان تنها بنای منفرد و مجزا از دیوار پیرامونی باغ به شمار می رود. بنای کوشک به طور متقارن بر محور اصلی باغ و در انتهای آن قرار دارد و با کمی بیرون زدگی نسبت به ضلع فوقانی باغ، در بالاترین نقطه ی این مجموعه قرار گرفته است. ایستادن در ایوان بالاخانه و نظاره ی باغ تصویر متفاوت دیگری را در ذهنتان نقش می کند که هیچوقت از خاطرتان نخواهد رفت.

یک حجم دو و نیم طبقه در مرکز و دو بال یک و نیم طبقه در دو سوی آن، ساختمان این بنا را تشکیل می دهند. حجم مرکزی کمی جلوتر از دو بال به طرف باغ پیشروی کرده و یک تراس بزرگ به ابعاد ۵/۱۰ در ۵/۴ متر را ایجاد کرده است. حوض بزرگی با ۵ فواره در مقابل عمارت قرار دارد که آب آن به پاشویه ای سنگی ریخته و به صورت ده شرشره آبشارگونه راه خود را ادامه می دهد.

با نوآوری در معماری که از درهم ریختن نظم در حصار مستطیل کامل باغ ایرانی حاصل شده است، محوطه ای از باغ در پشت این بنا قرار گرفته که در بالاترین نقطه با دیوار منحنی محدود می گردد و فضایی خصوصی تر و جدا از فضای اصلی باغ را برای ساکنان فراهم می آورد. در این فضا باغ خلوتی قرار دارد که توسط دیواری نیم دایره به مرکز ایوان کوچک جنوبی بالاخانه محدود می شود و کرت های میوه و محورهایی با درخت های سایه افکن و پیاده راه های شرقی-غربی موازی با بنای بالاخانه در آن به چشم می خورند. آب از طریق حفره ی بی نظمی در میان دیوار انتهایی بالای باغ و در مقابل ورودی بالاخانه به نهرهای باغ خلوت راه می یابد و از دو طرف به نهر های افقی و عمودی باغ اصلی می ریزد.

۳- حمام
در قسمت بالای باغ و در پشت دیوار پیرامونی، حمام مجموعه قرار دارد که شامل چندین فضای تو در تو به ابعاد مختلف می باشد و از طرف بیرون بدنه ای شکسته را به نمایش می گذارد. فضاهای داخلی حمام مزین به گنبد و قوس هستند و از عناصر معماری بی نصیب نمانده اند.

۴- خانه زعیم باشی و برج مراقبت
بین گوشه جنوبی زمین اصلی و نقطه آغاز انحنای بالای باغ، بنایی در سمت چپ و در امتداد محور باغ خلوت وجود دارد که محل سکونت دایم محافظ اصلی باغ (زعیم باشی) بوده است. قسمتی از این بنا رو به فضای پشت بالاخانه می باشد و  نسبت به دیوار اصلی حدودا ۵/۸ متر بیرون زدگی دارد. این بنا در بالای حمام قرار دارد و توسط استوانه برج مراقبت از آن جدا شده است.

یک سطح تخت باریک و وسیع در دو سوی سردرخانه وجود دارد که تا انتهای برج های مراقبت امتداد می یابد و فاصله بین کرت ها و اتاق های دو طرف سردرخانه را ایجاد می کند. این اتاق ها شکل دهنده ی حصار مرکب منتهی به برج مراقبت در شمال شرقی می باشند و به صورت ردیفی به دیوار باغ تکیه داده اند.

به خاطر عمق بیشتر بنای خانه زعیم باشی نسبت به اتاق های دیگر پیرامون باغ، این ساختمان بیشترین بیرون زدگی از دیوار پیرامونی را به ویژه در قسمت پشت حیاط مرکزی دارد.

تاریخچه باغ شاهزاده کرمان

تاریخ ایجاد باغ شاهزاده به دوران قاجار باز می گردد. این باغ تماشایی ابتدا به دستور محمد حسن خان، سردار ایروانی حاکم وقت کرمان در سال ۱۲۷۶ احداث شد. بنای درون آن نیز در دوره ی حکومت عبدالحمید میرزا ناصرالدوله ( نوه دختری ناصرالدین شاه ) بر کرمان طی یازده سال حکمرانی او از ۱۲۹۸هجری قمری تا ۱۳۰۹ هجری قمری ایجاد گردید و با مرگ وی بنای آن به صورت نیمه تمام رها شد. در ادوار مختلف به دلیل دگرگونی هایی که در شرایط سیاسی و اجتماعی به وجود آمد، به متروکه ای تبدیل شد و خسارت های فراوانی به آن وارد گردید اما همه ی این نامهربانی ها را تاب آورد. این باغ در دهه ی پنجاه توسط میراث فرهنگی وقت، از مالکان خصوصی خریداری شد و در سال ١٣٥٧ خورشیدی مرمت گردید. در جریان زلزله سال ١٣٦٠ باز هم آسیب هایی به باغ وارد آمد که در آستانه برگزاری کنگره خواجوی کرمانی، مورد مرمت قرار گرفت و تا به امروز حفظ و نگهداری می شود.

جلوه های تماشایی این باغ و ارزش معماری آن سبب گردید تا نامش در تاریخ ۱۴ آبان ۱۳۵۳ با شماره ی ۱۰۱۲ در فهرست آثار ملی ایران قرار بگیرد و با مطرح شدن آن در سطح جهانی در ۳۰ تیرماه سال ۱۳۹۰ در کنار ۹ باغ ایرانی دیگر، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شود. اطلاعات آن نیز از طرف یونسکو به ۳۵ زبان ترجمه شده و در نقشه گردشگری یونسکو قرار گرفته است.

در دو طرف نهر و آبشارها، پیاده راه های محور مرکزی باغ قرار دارند که با دو ردیف باغچه احاطه شده اند و دارای پوشش گیاهی متنوعی هستند که عبارتند از:

* درختان همیشه سبز و باد شكن شامل درختان سوزنی برگ مانند كاج ها، سروها

* درختان سایه دار شامل درختان برگ پهن مانند نارون وحشی و چتری، زبان گنجشك نارون، چنار و سپیدار که علاوه بر ایجاد سایه نسبت به آب و هوای منطقه نیز مقاومت دارند.

* گیاهان زینتی شامل سروهای زینتی پیراكانتا و گونه‌های ارس زینتی و شیر خشت که گل های ریز در زمستان می‌دهد.

* درختان میوه که در فصول به بار نشستن ثمره شان، منظره ای جالب و رنگارنگ در پیش چشم بازدیدکنندگان دلبری می کند.

امکانات رفاهی 
رستورانی در این مجموعه قرار دارد که در عمارت اصلی باغ و فضای باز اطراف آن از شما پذیرایی می کند امکان استفاده از اینترنت رایگان را نیز فراهم آورده است.

اگر دوست داشتید که شب مانی را در این باغ تجربه کنید مهمانسرای باغ با امکاناتی نسبتا مناسب میزبان خوبی برای شما خواهد بود.

برخی از اتاق‌های مجموعه به صورت غرفه هایی برای  فروش سوغاتی و انواع گلیم و فرش درآمده اند و بازدید از آنها خالی از لطف نیست.

امکان اسب‌سواری نیز در اطراف این باغ فراهم است و می تواند تجربه ای لذتبخش را برایتان رقم بزند.

قصه ای محلی پیرامون بنا
قصه هایی درباره صاحب این بنا، عبد الحمید میرزا ناصرالدوله، بر سر زبان ها است که اغلب از ظلم و ستم این شاهزاده می گویند.  در یکی ای این قصه ها آمده است که :

به هنگام ساخت باغ شاهزاده، سنگ بزرگی سد راه کارگران می شود که کسی از عهده ی خُرد کردن آن بر نمی آید. شاهزاده آنها را وادار می کند تا راهی برای این کار بیاندیشند و کارگران به او می گویند که این کار فقط از عهده ی یک نفر بر می آید. فرد مورد نظر را نزد شاهزاده می آورند. شاهزاده با دیدن فردی نحیف و لاغر عصبانی می شود و فکر می کند کارگران او را به سخره گرفته اند. اما به او توضیح داده می شود که این فرد به اصطلاح چشم های شوری دارد که به سنگ نیز اثر می کنند. آن فرد از شاهزاده می خواهد که بعد از چشم زدن سنگ به او کاری نداشته باشد و وی می پذیرد  اما با چرخیدن دور سنگ آن را چشم می زند و نرم می کند، شاهزاده دستور می دهد که چشم های او را در بیاورند تا از گزند چشم شور در امان باشد.

راه دسترسی
باغ شاهزاده در حدود ۲ کیلومتری شهر ماهان و ۳۵ کیلومتری مرکز کرمان قرار دارد. برای رسیدن به این شاهکار معماری باید وارد جاده‌ی کرمان-بم شوید و با طی ۲۵ کیلومتر به آن برسید.