هنر دوره‌ی نوسنگی یا روستانشینی
از حدود ۱۰۰۰۰ سال پیش از میلاد مجدداً شرایط آب و هوایی در بعضی مناطق جهان تغییر کرد و هوا گرمتر شد. به تدریج انسان‌ها زندگی در غارها و پناهگاه‌ها را ترک و زندگی در دشت‌ها را آغاز کردند و دوره‌ی پارینه سنگی به تدریج خاتمه یافت و انسان دوره‌ی تازه‌ای از زندگی خود را شروع و شیوه‌ی هنری جدیدی بنا نهاد. این دوره‌ی تازه عهد نوسنگی یا عهد دهکده نشینی نامیده شد. دوره‌ی نوسنگی دومین دوره از ادوار تاریخ تحول زندگی انسان است. این نامگذاری به این علت است که انسان در آغاز این دوره نه تنها در ساخت ابزارهای سنگی تحولی به وجود آورد و آنها را کارآمدتر کرد، بلکه کم کم زندگی مبتنی بر شکار و گردآوری غذا را ترک و زندگی کشاورزی و دامپروری را آغاز کرد.
یافته‌های باستان شناسی اواسط هزاره چهارم (حدود ۳۵۰۰ پیش از میلاد) نشان می‌دهد که اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دهکده‌های آسیای جنوب غربی و شمال آفریقا (مصر) بسیار بهبود یافته بود. دهکده‌ها بزرگتر شده و بر جمعیت افزوده شده بود. دست ساخته‌ها متنوع تر شده و کیفیت ساخت اشیاء بهبود یافته و داد و ستد گسترده‌تر شده و نخستین اشکال نگارش نیز ابداع شد. با این رخدادها بعضی از این مناطق در آستانه تمدن شهرنشینی و آغاز حکومتها قرار گرفتند.
• هنر نوسنگی در آسیا
در فاصله ۱۰۰۰۰ تا ۶۰۰۰ پیش از میلاد گروه‌های انسانی ساکن در دامنه‌های زاگرس، جنوب آناتولی (ترکیه) و فلسطین (سوریه و اردن) کاشت گندم و جو و پرورش گوسفند را فرا گرفتند و نخستین دهکده‌های عصر نوسنگی در نقاطی از ایران، عراق، ترکیه و فلسطین شکل گرفتند در تپه سنگ چخماق (نزدیک شاهرود)، تعدادی ظروف سفالی بزرگ که برای نگهداری مواد غذایی ساخته شده‌اند. از روی این ظرف که به شکل ماکت (الگو) ساخته شده می‌توان به شکل خانه‌ها پی‌برد (تصویر 1).
کاوش‌های باستان شناسی نشان حدود ۶۰۰۰ تا ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد می‌دهد که روند روستانشینی در اغلب مناطق قاره آسیا و شمال آفریقا (مصر) گسترش یافته است. همزمان با شروع روستانشینی، فن خانه‌سازی، نخ‌ریسی، بافندگی و سفالگری و ... ابداع شد. انسان عصر نوسنگی فاقد پیشینه‌ی هنری نبود بلکه نقاشی، کنده کاری، تندیس سازی، خراطی و فن پرداخت سنگ‌های زینتی را از دوره‌ی پارینه سنگی می‌شناخت. در این دوره انسان مانند عصر پارینه سنگی تنها به طبیعت وابسته نبود بلکه بخشی از نیازهای خود را از طریق دامداری و کشاورزی تأمین می‌کرد و فرصت اندیشیدن داشت و از این فرصت برای بهبود وضعیت زندگی خود استفاده کرد.در طول دوره‌ی نوسنگی مردها علاوه بر کار کشاورزی به شکار نیز می‌پرداختند. زن‌ها علاوه بر زاد و ولد به بافندگی، سفالگری و کشاورزی نیز اشتغال داشتند و به همین خاطر در نزد خانواده از احترام برخوردار بودند، وجود تعداد قابل توجهی تندیس‌های زنانه در محوطه‌های دوره‌ی نوسنگی نشان از اهمیت زنان در زندگی روزمره دارد و از این تندیس‌ها به عنوان الهه مادر تعبیر می‌شود که نماد زاد و ولد و تداوم زندگی هستند (تصویر 1).
در اوایل هزاره چهارم پیش از میلاد با ابداع چرخ سفالگری، سفال‌ها از تقارن منظمی برخوردار شده و نقاشی روی سفال از اهمیت برخوردار می‌شود. سفال‌ها در آغاز دارای نقوش هندسی (خطوط موازی، عمودی، زیگزاگ، موجی و شطرنجی و ...) بودند و این نقش‌ها با رنگ‌های سیاه یا قرمز بر روی آنها رسم می‌شدند. اندکی بعد تصویر انسان، پرندگان، چهارپایان و ستارگان نیز رایج شد (تصاویر3 و4 و 5).
شیوه تصویر نگاری موجودات، ساده، خلاصه شده و دو بعدی هستند و بدن موجودات به شکل هندسی و در بعضی موارد روی اجزای بدن اغراق می‌شود (مثل شاخ‌ها)، به همین خاطر تصاویر از واقع نمایی و طبیعتگرایی به دور هستند. آثار و اشیای هنری به جا مانده از دوره‌ی نوسنگی در نقاط مختلف دنیا همزمان نیستند و از نظر نوع با هم متفاوتند. به طور مثال در ایران و عراق سفال و در فلسطین جمجمه‌های یادبودی و در انگلستان سنگ افراشت‌ها (سنگ‌هایی که به صورت عمودی روی زمین قرار گرفته است) باقی مانده‌اند (تصویر ۱۴).
در اریحا (دهکده‌ای در کشور اردن) پرستش جمجمه مانند برخی جوامع بومی آفریقا رایج بود، در این محل تعدادی سردیس آدمی که سیمای نافذ و پر حالت دارند و به هزاره هفتم و ششم پیش از میلاد تعلق دارند، کشف شده است. هنرمندان اریحا جمجمه را از بقیه اسکلت جدا می‌کردند و با گچ رنگی دوباره آن را به شکل سر آدم در می‌آوردند و در بازسازی سعی می‌کردند که شبیه چهره صاحب آن باشد (تصویر 6).
سازندگان این سردیس‌ها پیشگامان هنر چهره سازی در دوره های بعد هستند.
• هنر نوسنگی در اروپا
دوره‌ی نوسنگی اروپا، دیرتر از آسیا و در حدود 4000 قبل از میلاد شروع شد. در اروپا دهکده‌های مشابه آسیای جنوب غربی به وجود نیامد، اما از این دوره، ساختمان‌های سنگ افراشت بزرگ و حیرت‌آوری باقی مانده است. ساختمان‌هایی که از قطعات بزرگ سنگ‌های مسطح که هیچ ملاطی ندارند، درست شده‌اند. یکی از مشهورترین آنها استون هنج در انگلستان است. این ساختمان، دایره‌ای وسیع از تخته سنگ‌هایی است که به فواصل مساوی از یکدیگر به طور عمود بر زمین نصب شده و بر روی آنها تخته سنگ‌های افقی قرار داده شده و در میان آنها دو دایره کوچک‌تر ایجاد شده و در مرکز آن یک قطعه سنگ بزرگ قرار دارد. این مجموعه درست مقابل با نقطه‌ای از آسمان است که در روز اول انقلاب صیفی (روز اول تیرماه) خورشید از آن طلوع می کند. این مجموعه بیانگر یک رصدخانه در ارتباط با گردش خورشید است (تصویر 7 الف وب).
• دوره‌ی نوسنگی در دیگر قاره‌ها
دوره‌ی نوسنگی در قاره‌های آمریکا، آفریقا (غیر از شمال این قاره) و استرالیا بین 1000 تا 4000 هزار سال پیش از میلاد شروع شد و تقریباً بدون تغییر باقی ماند. در این مناطق، زندگی کوچنشینی و روستایی تا قرون جدید به شکل بدوی ادامه یافته است. بعضی از اقوام مردم آمریکای مرکزی و آمریکای جنوبی از این مرحله گذشته و وارد مرحله‌ی شهرنشینی شدند.