الف - هجوم و اشغال

از جمله اهداف مهم ارتش عراق برای تسلط کامل بر خوزستان، تصرف زمین وسیع و گسترده غرب رودخانه کرخه در منطقه شوش و دزفول بود. به دلیل گستردگی زمین و عمق اهداف، نیروهای دشمن در این منطقه از دو محور "فکه – شوش" و "شرهانی - پل نادری" وارد عمل شدند و با عبور  از پاسگاه‌های مرزی، راهی عمق خاک ایران شدند. در منطقه شرهانی، لشکر ۱۰ زرهی ارتش عراق با پشت سر گذاشتن رودخانه دویرج، به سمت عین خوش پیشروی کرد و به رغم وجود یک پادگان نظامی و نیروهای تیپ ۲ زرهی لشکر ۹۲ اهواز و تعدادی از نیروهای سپاه و ژاندارمری، عین‌خوش را به تصرف درآورد. سپس ضمن پیشروی در دشت عباس به سمت رودخانه کرخه و پل نادری هجوم آورد. متقابلاً، نیروهای خودی به سبب نداشتن طرح دفاعی و فقدان موضعی مناسب، عقب نشینی کردند و در غرب رودخانه به پدافند پرداختند.

در محور فکه، با مقاومت جانانه نیروهای تیپ ۳۷ زرهی شیراز (ارتش) و پاسداران مستقر در رقابيه، پیشروی لشکر 1 مکانیزه ارتش عراق در پشت تنگه رقابيه متوقف شد. این وضعیت تا زمانی که لشکر 10 زرهی عراق با عبور از عین‌خوش و دشت عباس به پل نادری دست یافت و عقبه تیپ ۳۷ را مسدود کرد. ادامه داشت، لیکن پس از آن، مقاومت در تنگه رقابيه شکسته شد و چنانه و منطقه سأيت رادار اشغال گردید.

قوای دشمن در ادامه حرکت خود، در کنار رودخانه کرخه متوقف شدند تا با اطلاع از آخرین وضعیت سایر جبهه‌ها و ایجاد هماهنگی لازم به پیشروی خود ادامه دهند.

دشمن طی یک هفته پس از شروع جنگ لیکن به دلیل کندی حرکت یگان‌هایش در محور خرمشهر، عبور از رودخانه کرخه را غیرمنطقی پنداشت و در غرب رودخانه در موضع دفاعی قرار گرفت. به این ترتیب، شوش عملاً خالی از سکنه شد و دزفول و اندیمشک زیر آتش توپخانه و موشک‌های با برد متوسط دشمن قرار گرفت.

ب) آزاد سازی

۱- عملیات پل نادری

پس از هجوم دشمن و اشغال بخش وسیعی از خاک جمهوری اسلامی؛ چشم‌ها به ارتش جمهوری اسلامی دوخته شده بود. اولین عملیات بزرگ ارتش، در محور دزفول بود. این عملیات در روز 1359/۷/22 با استعداد سه تیپ پیاده و یک گروهی رزمی تانک به اجرا درآمد. هدف از این عملیات، پیشروی تا مرزهای بین‌المللی و تعقیب دشمن تا آن سوی مرز بود. لیکن تاکتیک به کار گرفته شده، مانع از کسب موفقیت گردید. هفده ماه بعد، عملیات مشترک ارتش با نام فتح المبین در این منطقه به اجرا درآمد.

عمليات گسترده‌ای که در تاریخ 1361/۱/2 با هدف از آزادسازی بخش وسیعی از مناطق اشغالی غرب رودخانه کرخه و نیز خارج کردن شهرهای شوش، اندیمشک و دزفول از تیررس آتش توپخانه دشمن به اجرا درامد، فتح المبین نام داشت. در این عملیات ۱۰۰ گردان از سپاه و ۳۵ گردان از ارتش، در مقابل ۱۷۰ گردان دشمن، در قالب چهار قرارگاه عملیاتی سازمان دهی شدند. عملیات در چهارمحور و طی چهار مرحله با رمز مبارک یازهرا(س) به اجرا درآمد. در مراحل اول و دوم، به ترتیب تنگه‌های عین‌خوش و رقابیه مسدود شد و در مراحل سوم و چهارم، قوای دشمن به غرب رودخانه دويرج عقب رانده شدند. در نتیجه، طی این عملیات ۲۵۰۰ کیلومترمربع از خاک ایران اسلامی شامل ده‌ها بخش و روستا، سایت‌های ۴ و ۵ رادار و جاده مهم دزفول - دهلران آزاد شد و شهرهای دزفول، اندیمشک و شوش و مراکز همچون پایگاه هوایی دزفول از تیررس آتش توپخانه دشمن خارج گردید.

ج)تعقیب متجاوز

1- عملیات فتح المبین

در عملیات فتح المبین، مرزهای منطقه تأمین نشد و دشمن قسمت‌های مهمی از خاک ایران اسلامی را در اشغال نگهداشت. ارتش عراق با در اختیار داشتن ارتفاعات مرزی در منطقه عمومی شرهانی و زبیدات، علاوه بر ایجاد یک خط پدافندی مطمئن پشت رودخانه دویرج، جاده دهلران – عین‌خوش را که نزدیک ترین معبر وصولی جبهه‌های میانی و جنوبی بود، زیر دید و تیر خود داشت. مواضع پدافندی دشمن به گونه‌ای بود که می‌توانست به اشغال چندین حوزه نفتی در منطقه بیات ادامه دهد. برای رفع مشکلات مذکور، در تاریخ 10/۸/1361 عملیات محرم با هدف آزادسازی ارتفاعات سرکوب منطقه و با رمز مبارک یا زینب (س) در چهار محور آغاز شد. در این عملیات که در سه مرحله به اجرا درامد ۵۳ گردان از سپاه و 13 گردان از ارتش به مصاف 46 گردان دشمن رفتند و در نتیجه، پس از شش روزنبرد ۴۰۰ کیلومتر مربع از خاک ایران آزاد شد و جاده عین‌خوش - دهلران از دید و تیر دشمن  خارج گردید. همچنین، نیروهای خودی در تعقیب قوای متجاوز در داخل خاک عراق، ۳۰۰ کیلومتر مربع از خاک این کشور را به تصرف خود درآوردند و مرز ایران در این منطقه تأمین گردید.

 زمستان ۱۳۶۰ بود که ایران مشغول طراحی عملیاتی شد تا زمین‌های اشغالی شمال خوزستان و غرب کرخه را آزاد کند. با این کار، شوش، دزفول و اندیمشک هم آسایش و امنیت بیشتری پیدا می‌کردند.

مناطق اشغال شده توسط عراقی ها
شناسایی‌ها از طریق عکس‌برداری زمینی، بررسی عکس‌های هوایی، بازجویی از اسرا و راه‌های دیگر انجام شد تا طرح عملیات نهایی شود. برخی فرماندهان هم در شناسایی‌ها شرکت می‌کردند تا طرح عملیات دقیق‌تر باشد. در این میان، نیروهای مردمی ‌هم از نقاط مختلف کشور برای سازماندهی و آموزش به خوزستان آمده بودند تا دشمن را از سرزمینشان بیرون کنند. این موضوع هم به افزایش محورهای عملیاتی کمک کرد. چنانچه در رزوهای منتهی به عملیات، ۳۰۰درصد بیشتر از پیش بینی فرماندهان، نیروهای آماده در منطقه حضور داشتند.

حمله غافلگیرانه عراق

ایرانی‌ها آماده می‌شدند تا در ۴ قرارگاه، به ارتش عراق حمله کنند اما عراق از طرح عملیات با خبر شده بود و از دو محور، آغاز به حمله و فرماندهان ایرانی را غافلگیر کرد. ۲۸ اسفند ۱۳۶۰ عراقی‌ها در دو محور شهر شوش دانیال و تنگه رقابیه، به سمت مرکز ایران حمله کردند. در این حمله چیزی حدود ۱۲۰۰ تانک عراقی دیده شد.
ساعت، ۳ بامداد ۲۹ اسفند سال ۶۰ را نشان می‌داد که به زمین‌های شهر شوش دانیال هم حمله کردند و این درگیری‌ها تا ساعت ۱۴ ادامه داشت. عراقی‌ها دو روز زودتر عملیات غافلگیری را آغاز کرده بودند و فشار زیادی به نیروهای خودی وارد شد. پشت نیروها، رودخانه کرخه قرار داشت و این، کار را برای ایرانی‌ها سخت‌تر می‌کرد. عراق در محور رقابیه هم دو تا چهار کیلومتر پیشروی کرد و خود به خود محور به هم ریخت. با این وضع، فقط دو محور از ۴ محور عملیات، برای شروع آن باقی مانده بود. البته این دو محور هم برای عملیات، تامل‌برانگیز بودند و ممکن بود موفقیت‌های پیش‌بینی شده به دست نیاید. 

نقشه طرح عملیات
آغاز عمل
خورشید اول فروردین ۱۳۶۱ در حال غروب بود که رزمندگان حرکتشان را به سمت نقطه آغاز عملیات، شروع کردند. حرکت وسایل نقلیه در دشت عباس، گرد و خاک زیادی راه انداخته بود اما باز هم عراقی‌ها چیزی نفهمیدند. البته احتمالا عراقی‌ها چون به دو محور اصلی عملیات، ضربه زده بودند، فکر نمی‌کردند که ایران، عملیات دیگری آغاز کند.فقط ۳۰ دقیقه از بامداد دوم فروردین گذشته بود که با رمز یازهرا(س) عملیات فتح‌المبین آغاز شد. نیروهای ۴ قرارگاه از چهار طرف حمله کردند. در تپه‌های علی گره‌زِد، نیروهای تیپ(لشکر) ۲۷ محمد رسول الله نیروهایشان را با آرامش عبور دادند و توانستند توپخانه عراقی‌ها را بگیرند.
ضربه دوم در جبهه عین خوش به عراقی‌ها وارد شد اما آنها در روز دوم، پاتک محکمی ‌وارد کردند و ایرانی‌ها را در فشاری زیاد قرار دادند. بیشتر فرماندهان معتقد به عقب نشینی بودند اما حسین خرازی، فرمانده لشکر ۱۴ امام حسین(ع) اصفهان گفت: عقب‌نشینی نمی‌کنیم.
لشکر ۱۴ امام حسین(ع)، تیپ ۸۴ خرم آباد، لشکر ۲۷ و لشکر ۲۱ حمزه ارتش، ایستادگی کرده و عراقی‌ها را ناکام کردند. ضد حمله‌های روز دوم و سوم هم عراقی‌ها را به نتیجه نرساند.
رزمندگان، مرحله دوم عملیات را خیلی سریع آغاز کردند و تنگه و ارتفاعات رقابیه و زمین‌های اطراف میشداغ را تصرف کردند. ایرانی‌ها آنقدر محکم وارد عمل شده بودند که دیگر از ضد حمله‌های سخت عراقی‌ها خبری نبود.
نیروها در شب هفتم عملیات، متوجه شدند که دشمن بسیاری از مناطق را خالی کرده و عقب نشسته است. بعد از این هم دیگر جنگ سختی اتفاق نیفتاد و عراقی‌ها گام به گام عقب رفتند و ایرانی‌ها پیشروی کردند. خورشید که بیرون آمد، ایرانی‌ها به پشت مواضع دشمن رفتند تا مانع بیرون رفتن آن‌ها شوند و به همین خاطر تعداد زیادی از آن‌ها را اسیر کردند. ۷ فروردین، رزمندگان به همه اهداف مرحله سوم عملیات رسیده بودند.
مرحله چهارم عملیات بلافاصله شروع شد، مناطق زیادی تصرف شده و دشمن تا غرب رودخانه دویرج عقب رانده شد. ایرانی‌ها در بعضی مناطق، برای جلولگیری از خروج عراقی‌ها موفق نبودند و در برخی مناطق، بیشتر شبیه راهپیمایی پیشروی می‌کردند. ۱۵ تا ۲۰ هزار عراقی در این میانه اسیر شدند تجهیزات زیادی از جمله ۴۰۰ تانک به دست رزمندگان افتاد.

بعد از این عملیات، عراق برای اولین بار موانع زیادی در نقاط مرزی‌اش ایجاد کرد تا از پیشروی ایرانی‌ها جلوگیری کند. صدام گفته بود ایرانی‌ها می‌خواستند استان العماره را بگیرند. نوروز و فروردین ۶۱ با این پیروزی‌ها به کام مردم شیرین شد و از همه بیشتر مردم شهرهای اندیمشک، دزفول و شوش دانیال خوشحال بودند. عملیات فتح‌المبین تحقیرآمیز‌ترین شکست برای صدام تا آن روز بود و تقریبا سه لشکر خود را در جریان آن از دست داد.۲۳ فروردین هم سوریه با ایران توافق کرد تا لوله‌های صادرات نفت عراق را ببندد. با این آزادسازی‌ها، فقط خرمشهر اشغال شده در اوج مظلومیت، تشنه شنیدن نوای هموطنان ایرانی 

بود. در پی این شکست و ترس آمریکا از موفقیت‌های ایران، در اولین اقدام، در فروردین ۶۱، عراق را از فهرست کشورهای مظنون به حمایت از تروریسم خارج کردند تا راحت تر به آن کمک کنند.

3- عملیات محرم 
این عملیات که از نوع عملیات‌های محدود بود در ۱۰ آبان ۱۳۶۱ با رمز یا زینب و به فرماندهی سردار حسن باقری آغاز شد و به مدت یک هفته به‌طول انجامید.

گزارش عملیات
مرحله اول
مرحله نخست این عملیات در ساعت ۲۲:۰۸ روز ۱۰ آبان ۱۳۶۱ آغاز شد و نیروهای ایرانی توانستند در کمتر از نیم ساعت شماری از نیروهای عراقی را به اسارت در آورده و در محور دیگر نیز نیروهای دشمن به استعداد یک تیپ را به محاصره در آورده و بیشتر آنها را اسیر کنند. در طی مرحله اول این عملیات ۵۵۰ کیلومتر مربع از خاک ایران از جمله ارتفاعات مهم منطقه ، پل چم سری ، حوزه نفتی بیات ، نهر عنبر ، شهر میمه ، موسیان آزاد و جاده عین خوش به دهلران ، از زیر دید و تیر رس نیروهای عراقی خارج شد و شهرک طیب عراق نیز تحت اشراف قوای ایرانی قرار گرفت .
مرحله دوم
مرحله دوم عملیات محرم در ساعت ۲:۳۰ بامداد سه شنبه ۱۱ آبان آغاز شد و نیروهای ایرانی محاصره دشمن را کامل کردند. همچنین ۱۵۰ کیلومتر مربع از زمین های اشغال شده آزاد و تعدادی از نیروهای عراقی به اسارت در آمدند .
مرحله سوم
این مرحله در ساعت ۲۲ روز ۱۵ آبان آغاز شد و هدف آن تصرف همه بلندی های غرب حمرین و جاده ها و مراکز مهم عملیاتی و ایجاد و تامین لازم برای جاده آسفالته چم سری ، شرهانی و زبیدات و جاده شوسه زبیدات – طیب بود.در این مرحله ۳۰۰ کیلومتر مربع از خاک عراق شامل پاسگاه های زبیدات ، شرهانی و ابوغریب و همچنین تاسیسات نفتی حدود ۳۵ حلقه چاه نفت به تصرف نیروهای ایرانی در آمد. این مرحله که مرحله آخر عملیات محرم بود در ساعت ۸ صبح روز ۱۶ آبان ۱۳۶۱ خاتمه یافت.

فرو بردن عراق در حالت انفعالي محض

پس از انجام عمليات موفق و موثر ثامن الائمه ، فتح المبين ، بيت المقدس ، مسلم بن عقيل نمي بايست به عراق فرصت خارج شدن از حالت انفعالي و دفاعي داده مي شد ؛ بنا براين در طرح عمليات محرم علاوه بر آزادسازي ارتفاعات مرزي حمرين در جبهه جنوبي و تصرف جاي پا براي تهديد منطقه العماره عراق ، اين موارد نيز در دستور كار قرارگاه مركزي كربلا قرار گرفت . قرار بود رزمندگان اسلام در محور عين خوش – زبيدات در جنوب شرقي دهلران ، در سه مرحله ، حمله را انجام دهند .
بنابراين مرحله نخست عمليات در ساعت 22و 8 دقيقه شب 10 آبان ماه 1361 با رمز يا زينب ( سلام الله عليها ) به فرماندهي سردار شهيد حسن باقري به اجرا در آمد. نيروهاي خودي توانستند در كمتر از نيم ساعت پس از اعلام حمله در يك محور ، شماري از نيروهاي عراقي را به اسارت در آورده و در محور ديگر نيز نيروهاي دشمن به استعداد يك تيپ به محاصره در آمدند و بيشتر آنها اسير شدند .
در ساعت 6 صبح روز بعد به جز جناح چپ منطقه عمليات ، كليه يگان‌ها به اهداف تعيين شده دست يافتند. در روز اول عمليات همه نيروها به هم ملحق شدند. تنها يگان‌هاي قرارگاه چهارم به خاطر طغيان رودخانه دويرج و فقدان پل نتوانستند اهداف خود را در منطقه پرچم هندي و ربوط به طور كامل تصرف نمايند .
در نتيجه طي اين مرحله 550 كيلومتر مربع از خاك ايران از جمله ارتفاعات مهم منطقه، پل چم سري، حوزه نفتي بيات، نهر عنبر، شهر ميمه، موسيان آزاد و جاده عين خوش به دهلران، از زير ديد و تير رس دشمن خارج شد. همچنين شهرك طيب عراق تحت اشراف قواي ايراني قرار گرفت.
در مرحله دوم ، با وجود پيروزي هاي مرحله نخست و از هم پاشيدگي و ضعف روحيه دشمن، به لحاظ عدم موفقيت قرارگاه چهارم در مرحله نخست و خالي ماندن جناح چپ، مواضع فتح شده نيز در معرض پاتك و تهديد دشمن بود، بنابراين ترميم رخنه به وجود آمده ضروري مينمود. براي همين هدف مرحله دوم عمليات محرم روز سه شنبه 11 آبان ماه 1361 ، در ساعت 2 و 30 دقيقه بامداد آغاز شد.
نيروهاي خودي با الحاقي كه صورت گرفت ، محاصره دشمن را كامل كردند. در اين مرحله 150 كيلومتر مربع از زمين هاي اشغال شده آزاد و همچنين تعدادي از نيروهاي عراقي به اسارت در آمدند.
هدف مرحله سوم عمليات محرم تصرف همه بلندي هاي غرب حمرين و جاده ها و مراكز مهم عملياتي و ايجاد و تامين لازم براي جاده آسفالته چم سري ، شرهاني و زبيدات و جاده شوسه زبيدات – طيب بود . به همين منظور در ساعت 22 روز 15 آبان ماه 1361 حمله مرحله سوم آغاز شد .
نبرد گسترده به واسطه مقاومت پراكنده نيروهاي ارتش عراق و عدم پاكسازي منطقه در ساعت 8 صبح 16 آبان ماه به پايان رسيد و در نتيجه آن 300 كيلومتر مربع از خاك عراق شامل پاسگاه هاي زبيدات ، شرهاني و ابوغريب و همچنين تاسيسات نفتي شامل 70 حلقه چاه نفت به تصرف رزمندگان اسلام در آمد و همچنين سازماندهي 14 تيپ عراقي در اين نبرد آسيب ديد.
تلفات و ضايعات وارده به دشمن شامل انهدام 8 تا 12 يگان سازماني تا 70 درصد ، انهدام 260 دستگاه تانك و نفربر ، 230 دستگاه خودرو ، سقوط 10 فروند هواپيما و به غنيمت گرفتن 150 دستگاه تانك و نفربر ، 250 دستگاه خودرو ، چندين دستگاه موشك انداز ماليوتكا و مقدار انبوهي سلاح سبك و كشته و زخمي نمودن و به اسارت درآوردن 10400 تن از نيروهاي دشمن بود .

نيروهاي عمل كننده ايران در اين عمليات شمال 4 لشگر پياده، يك لشگر زرهي و يك تيپ احتياط از سپاه پاسداران انقلاب اسلامي و يك تيپ پياده از نيروي زميني ارتش بودند. نيروي زميني تازه تاسيس شده سپاه پاسداران در اين عمليات به خوبي از تانك ها و زره پوش هاي غنيمتي بهره برداري كرد.

 عملیات محرم؛ نخستین تجربه فرماندهی شهید زین الدین در 23 سالگی

عمليات محرم در دهه دوم و سوم آبان ماه 1361، روايتي از تلاش مجدانه فرماندهاني چون شهيد مهدي زين‌الدين را بازگو مي‌كند كه در پي عدم الفتح در عمليات رمضان، ‌سعي در بازسازي روحيه رزمندگان و نيز شكستن جو سنگين تبليغاتي دشمن را داشتند. انجام اين عمليات در ماه محرم به عنوان يكي از ماه‌هاي مقدس مسلمين و به ويژه شيعيان، امتداد خط فكري مجاهداني را تشكيل مي‌داد كه خود را وارثان خون حسين(ع) مي‌دانستند و اينك در ماه پيروزي خون بر شمشير مي‌رفتند تا كربلاي ديگري را اين بار در جبهه‌هاي جنگ تحميلي رقم بزنند.‌عمليات محرم بزرگترين عمليات پس از عدم الفتح در رمضان بود. در اين زمان قواي نظامي كشورمان در پي آن بود تا با كسب موفقيت در جبهه‌هاي جنگ جو سنگين رواني دشمن را بشكند و از طرفي به فضاي عمومي داخل كشورمان نيز نشان دهد كه هنوز ابتكار عمل در جبهه در دست نيروهاي خودي است. پس از عمليات فتح المبين و همچنين فتح خرمشهر در عملیات بيت المقدس، به هر دليل عمليات رمضان با موفقيت انجام نشد. اين وضعيت مي‌توانست در افزايش روحيه دشمن و تحليل روحيه خودي تاثيرگذار باشد. لذا فرماندهان عمليات محرم را در آبان ماه ۱۳۶۱ مصادف با ماه محرم و حدوداً چهار ماه پس از رمضان در منطقه عملياتي شرهاني و ارتفاعات حمرين طراحي كرده و به اجرا گذاشتند. 
عملیات محرم نخستین عملیاتی بود که مهدی زین‌الدین فرماندهی آن را بر عهده داشت و آن شهید بزرگوار این مسئولیت مهم را در سن 23 سالگی بر عهده گرفت. تيپ ۱۷ علي بن ابيطالب(ع) به فرماندهي شهيد مهدي زين‌الدين يكي از يگان‌هاي شركت‌كننده در اين عمليات بود.

3- عملیات والفجر مقدماتی

با وجود موفقیت در عملیات محرم، منطقه فکه همچنان تحت اشغال دشمن قرار داشت. برای آزادی این منطقه و به منظور تعقیب دشمن در این محور عملیاتی با نام والفجر مقدماتی در تاریخ 1361/۱۱/17 با رمز یا الله انجام شد که در آن ۱۴۸ گردان سپاه و ۱۶ گردان ارتش به مصاف ۸۰ گردان دشمن رفتند. اگرچه نیروهای خودی توانستند خطوط دفاعی دشمن را بشکنند، لیکن به دلیل وسعت و عمق موانع و استحکامات دشمن، ادامه پیشروی میسر نشد. در این عملیات، به دو تیپ دشمن آسیب جدی وارد آمد و ۱۱۳ تن به اسارت درآمدند.

در تاریخ1361/۱/21  (دو ماه بعد از عملیات والفجر مقدماتی)، عملیات دیگری با نام والفجر ۱ در شمال فکه با رمز یا الله و با هدف تسلط بر ارتفاعات منطقه انجام شد که طی آن ۳۶ گردان از ارتش و ۹۶ گردان از سپاه  در مقابل ۱۲۰ گردان ارتش عراق  به مواضع دشمن یورش بردند، لیکن به رغم عبور موفق نیروها از موانع و شکستن خطوط دشمن و نیز وارد کردن تلفات فراوان بر عراقی‌ها، دستیابی به اهداف مورد نظر تحقق نیافت.

4-عملیات والفجر 1

نخستین تجربه سپاه پس از سازماندهی
 

سه ماه پس از انجام عملیات ناموفق والفجر مقدماتی ، عملیات والفجر 1 در منطقه شمال غربی فکه تا بلندی های حمرین طرح ریزی شد. در ساعت 22 و 10 دقیقه 20 فروردین ماه 1362 با رمز یا الله - یا الله - یا الله حمله یگان های سپاه و ارتش به فرماندهی سرهنگ علی صیاد شیرازی ( فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش ) آغاز شد .

از زمان عملیات ثامن الائمه که به شکست حصر آبادان انجامید، تا آغاز عملیات والفجر یک همواره برای در هم کوبیدن خط دشمن و گرفتن فرصت عکس العمل از آنها از تاریکی شب و ساعات استراحت نیروهای آنان بهره گرفته می شد ، اما در این عملیات روش هجوم در پوشش آتش تهیه برای در هم کوبیدن دشمن برگزیده شد. بر این اساس عملیات با اجرای آتش انبوه توپخانه شروع شد. 60 هزار گلوله توپ بر مواضع عراقی‌ها فرو ریخت و این تا آن زمان بیسابقه بود. البته دشمن نیز با 100 گلوله به استقبال توپ‌های ایرانی آمد.

موقعیت منطقه عملیاتی والفجر بیشتر تپه ماهور ( تپه های کوتاه ) بوده و بلندی های مهم آن از 180 متر تجاوز نمیکند و در منطقه جنوب شرقی کوههای حمرین قرار دارد. قرارگاه خاتم الانبیاء عملیات را از دو محور شمالی و جنوبی به فرماندهی قرارگاه کربلا در جناح راست و قرارگاه نجف در جناح چپ پیش می برد. در این عملیات 8 لشکر از سپاه پاسداران و 2 لشکر، 3 تیپ و یک گردان از نیروی زمینی ارتش ایران و به عبارت دیگر 30 گردان از ارتش و 80 گردان از سپاه مشارکت داشتند. هر دو جناح کار پیشروی را تا سحر گاه فردا و تا اعلام دستور توقف به خوبی انجام دادند. از صبح همان روز تا پایان ششمین روز عملیات، عراق بارها دست به پاتک زد و چندین مرتبه بلندیها منطقه در دست طرفین رد و بدل شد، اما نیروهای خودی توانستند اهداف به دست آمده را تثبیت کرده و حالت پدافند به خود بگیرند.

در پایان این عملیات تعداد 6750 تن از نیروهای دشمن کشته، زخمی و اسیر شدند و 98 دستگاه تانک و نفربر زرهی منهدم، 5 فروند هلیکوپتر ساقط و سه واحد 550 نفری جیش الشعبی، سه گردان کماندویی و 4 گردان مکانیزه آسیب دید. همچنین بخشی از بلندی های حمرین، چندین روستا در حاشیه رودخانه دویرج و پاسگاه مرزی پیچ انگیزه آزاد شد که در مجموع 150 کیلومتر وسعت را در بر می گرفت.

آتش به جاي خون

در ميان جوي آکنده از ترديد و عدم اجماع نظر، عمليات والفجر 1 در 21 فروردين 1362 آغاز شد همانگونه که پيش بيني مي شد، موانع انبوه دشمن و حضور وسيع آنها در منطقه، دستيابي به اهداف را دشوار ساخته بود. اما رزمندگان، اين بار نيز با تمام قدرت به دشمن حمله کردند. در محور قرارگاه فرعي کربلاي 1، قرار بود لشکر 41 ثارالله، روي ارتفاع 135 و 139 که ميدان مين و موانع متعددي ميان اين دو ارتفاع را پوشانده بودند عمل کند. با اين حال، نيروهاي اين يگان با دادن تلفاتي، توانستند هدفهاي خود را به طور کامل تصرف کنند، اما با آن که ميان معبر اين يگان با معبر لشکر 14 امام حسين (ع) يک کيلومتر فاصله دارد. ولي تا صبح، الحاق صورت نگرفت. حتي در چند محور، عمليات شکستن خط و رخنه به داخل مواضع دشمن به دليل وجود موانع، کمين هاي به هم پيوسته و رده هاي متعدد دفاعي، انجام نشد. در محور قرارگاه کربلاي 2، لشکر 7 وليعصر (عج) مأموريت داشت، روي ارتفاع 175 عمل کند، اما در ابتداي اين ارتفاع متوقف شد و با دادن شماري شهيد و مجروح، از پيشروي و تصرف هدف بازماند. در محور قرارگاه کربلاي 3، تيپ 33 المهدي در گزارش هاي خود اعلام کرد که ارتفاع 178 را تصرف کرده است اما اين مسئله اثبات نشد. در محور قرارگاه کربلاي 4 لشکر 14 امام حسين (ع) از منطقه رملي مقابل خود به اشتباه وارد محوطه اصلي سمت چپ شد و به پاک سازي منطقه پرداخت و پس از آن، خود را به ارتفاع تيغهاي پس از رمل رساند و نيروهاي دشمن را پاک سازي کرد.

همچنين، نيروهاي اين يگان بيش از 200 تن از نيروهاي عراقي را به اسارت در آوردند. در محور قرارگاه کربلاي 5، لشکرهاي نجف فجر و يک کيلومتر از موانع را پشت سر گذاشته و خود را به سه راهي پشت ارتفاع 178 رساندند.

در محدوده قرارگاه نجف نيز اوضاع کم و بيش همين گونه بود؛ در محور قرارگاه نجف 1، لشکر 31 عاشورا مأموريت داشت دو ارتفاع 165، واقع در کنار شيار بجليه و 145 را تصرف کند در مسير ارتفاع 165 (با آن که ارتفاعي کوتاه و فاقد قله است) نيروهاي شناسايي به دليل وجود موانع بسيار زياد، نتوانستند معبري را باز کنند، از اين رو، مقرر شد قرارگاه نجف 1 روي ارتفاع 145 عمل کند و سپس، نيروهاي خود را به سوي ارتفاع 165 و شيار بجليه حرکت دهد. اما پس از استقرار نيروهاي اين قرارگاه روي ارتفاع 145، در نيروها تواني براي ادامه تک به سمت ارتفاع 165باقي نمانده بود. در محور قرارگاه نجف 2، لشکر 27 حضرت رسول (صلي الله عليه و آله و سلم) ارتفاع 112 را که در جناح چپ اين يگان قرارداشت، تصرف و تثبيت کرد و توانست مقداري نيز به سوي ارتفاع 143 که در مقابل اين لشکر واقع بود، پيشروي کند. در قرارگاه نجف 4، تيپ 10 سيدالشهدا (ع) و تيپ 37 زرهي شيراز از ارتش، مأموريت داشتند در محور پيچ انگيزه و دويرج عمل کنند. اين محور اهميت چنداني نداشت و حتي در صورت پيشنهاد، ممکن بود، مأموريت اين يگان ها لغو شود. با اين حال، تيپ 10 سيدالشهدا (ع) معبر را شناسايي کرد که موقعيت اين معابر از پشت پيچ انگيزه به طرف دويرج، يعني در پشت نيروهاي دشمن بود. يگان هاي قرارگاه نجف 4 در مأموريت خود نيروها را در پشت نيروهاي عراق مستقر کرده و با تيرباري که در آن سوي رودخانه

کار گذاشته شده بود، به سوي دشمن تيراندازي کردند. اين اقدام که براي دشمن تازگي داشت، تمام توجه تيربارهاي عراقي را در آن محور به سوي خود جلب کرد و موجب شد دشمن بر روي آنها اجراي آتش کند. در پي اين اقدام، مواضع دشمن شناسايي شد و نيروهاي تيپ 10 با حمله به دشمن و انداختن نارنجک در سنگرهاي آنان، شمار زيادي از عراقي ها را کشتند و منطقه را پاک سازي کردند.

به طور کلي، وضعيت محورها متفاوت بود؛ بيشتر هدف ها تصرف نشده بود، در برخي محورها نيروها نتوانسته بودند عمليات رخنه و توسعه سر پل را عملي کنند و در بعضي محورها نيز موفقيت هاي محدودي به دست آمده بود. در چنين شرايطي ماندن يگان ها در مناطق تصرف شده، امکان پذير نبود. لذا، صبح روز عمليات، به تمام يگان هاي قرارگاه کربلا دستور عقب نشيني داده شد. گرچه نيروهاي خودي حدود 60 هزار گلوله بر سر دشمن ريختند (که در مقايسه با گذشته بي سابقه ترين حجم آتش در جنگ بود) اما در مقابل، دشمن نيز با 400 قبضه توپ، جهنمي از آتش در منطقه به وجود آورد. بدين ترتيب، اين بار نيز موفقيت اندکي نصيب نيروهاي خودي شد و شماري از نيروها که شهيد يا مفقود شده بودند در منطقه تحت اختيار دشمن به جا ماندند.

در اين ميان، لشکر 8 نجف کمترين مفقود را داشت. اين يگان به دليل تجربه قبلي به ويژه در عمليات والفجر مقدماتي، پس از دريافت دستور عقب نشيني، با اجراي مانور آتش تانک به خط دشمن، نيروهاي خود را عقب کشيد. همچنين فرماندهان اين يگان در شب عمليات وقتي دريافتند که اوضاع نامساعد است، دستور حرکت به سمت چپ و راست خود را صادر نکردند و بدين ترتيب، از تلفات بيشتري جلوگيري شد. قرارگاه نجف نيز با وجود حفظ برخي مواضع از جمله در محور لشکر حضرت رسول (صلي الله عليه و آله و سلم) (قرارگاه فرعي نجف 2) وضعي مشابه قرارگاه کربلا داشت.

پس از مرحله اول عمليات، با يک شب تأخير، مرحله دوم عمليات نيز انجام شد با اين اميد که بعضي مواضع، تصرف و تثبيت شود، اما اين اقدام نيز چاره ساز نشد. در اين مرحله لشکر 27 حضرت رسول (صلي الله عليه و آله و سلم) ارتفاعات 146 و 143 را تصرف کرد ولي تنها توانست تا ظهر 24 فروردين 1362 آن را حفظ کند و با فشار نيروهاي عراق، از مناطق تصرف شده عقب نشيني کرد.

پس از عملیات والفجر ۱، منطقه شرق عماره (غرب فکه) به دلیل وضعیت جغرافیایی خاص خود، به منطقه‌ای آرام و پدافندی تبدیل شد. البته، در جریان سلسله عملیات دشمن موسوم به استراتژی دفاع متحرک در اوایل سال ۱۳۶۵، ارتش عراق با انجام دادن تحرکاتی، در قسمت‌هایی از این منطقه پیشروی کرد و تعدادی از نیروهای پدافند کننده را اسیر کرد، ولی طولی نکشید که با مقابله قوای خودی، عقب نشینی کرد. همچنین، در روزهای پایانی جنگ، ارتش عراق در این جبهه عملیات گسترده‌ای اجرا کرد.