5. بحث
از بررسی باستان شناختی دشت لوت اطلاعات درخور توجهی از روند و الگوی استقراری پیش ازتاریخ منطقه استخراج و گردآوری شد. در این پژوهش استقرارهای دورۀ مس سنگی و عصر مفرغ دشت لوت از منظر باستان شناسی منظری موردمطالعه قرارگرفته اند. باستان شناسی منظری با مطالعۀ چنین پدیدههایی در چهارچوب الگوهای استقراری، ما را به سوی ارتباط متقابل میان آنها و نیز شرایط جغرافیایی و سازمان فضایی آنها رهنمون میکند. در باستان شناسی الگوی استقراری، به مطالعۀ ساختار درونی، سازمان فضایی، نحوۀ پراکنش و روابط متقابل میان سکونتگاههای باستانی در بستر محیط پرداخته میشود. مهمترین مرحله در این رویکرد باستانشناختی، تحلیل دادهها و طبقه بندی اطلاعات متنوعی است که درنتیجۀ بررسیها و کاوشهای منطقهای و مطالعات محیط و زیست بوم منطقه حاصل میشود. در این راستا، برای مطالعۀ الگوهای استقراری و تغییرات جمعیتی دشت لوت، بررسی پیمایشی فشردهای در حاشیه غربی لوت انجام شد. سپس، محوطههای پیش ازتاریخی شناسایی شده، به لحاظ گاهنگاری طبقهبندی شدند و سرانجام سعی شد تا الگوی فضایی استقرارها در بافت طبیعی دشت لوت مورد تحلیل قرار گیرد. در ادامه به روند استقراری پیش ازتاریخ دشت لوت از هزارۀ پنجم پ.م تا هزارۀ دوم پ.م پرداخته میشود .
در بررسی دشت لوت مشاهده شد قدیمیترین زیستگاههای شناخته شده به هزارۀ پنجم پ.م تعلق دارند .
تمامی محوطههای این دوره دارای وسعتی کمتر از چهار هکتار هستند و الگوی پراکنش جالبی را نشان میدهند .هر 13 محوطۀ هزارۀ پنجمی دشت لوت در بخش انتهایی مخروط افکنه شهداد، شرق محوطۀ شهداد، در فاصلۀ بسیار کمی از یکدیگر شکل گرفتهاند .الگوی فضایی استقرارهای هزارۀ چهارم پ.م در بخش مرکزی دشت لوت مشابه دورۀ مس سنگی قدیم و میانی هزارۀ پنجم پ.م است. در دورۀ مس سنگی جدید نیز استقرارها در بخش انتهایی مخروط افکنه شهداد و در فاصلۀ کمی از یکدیگر شکل گرفتهاند .تفاوت اساسی در الگوی فضایی استقرارهای دورۀ مس سنگی جدید با دورۀ قبل، شکلگیری دو زیستگاه در بخشهای جنوبی حاشیۀ غربی بیابان لوت است. این زیستگاهها بهترتیب در امتداد بیابان لوت با فاصلۀ زیاد از یکدیگر ـ 15 کیلومتری (محوطۀ 022) و 65 کیلومتری (محوطۀ 004) جنوب ـ جایی که 13 محوطۀ دیگر این دوره وجود دارند (بخش پایانی مخروط افکنه شهداد(، شکل گرفتهاند. وجود تک محوطههایی از دورۀ مس سنگی جدید با فواصل زیاد از هم در امتداد بیابان لوت میتواند نشان از یک شبکه ارتباطی ـ تجاری در حاشیۀ غربی بیابان لوت در دورۀ مس سنگی جدید باشد.
به لحاظ وسعت ،محوطههای مس سنگی جدید دشت لوت به استثنای یک محوطه، همگی دارای وسعتی کمتر از چهار هکتار هستند. تنها محوطۀ بزرگ متعلق به هزارۀ چهارم پ.م دشت لوت ،محوطه 051 تپه دهنو است که به نظر میرسد در دورۀ مس سنگی جدید وسعت آن به 18 هکتار رسیده باشد. موقعیت این محوطه در بخش انتهایی مخروط افکنه شهداد یعنی جایی که 13 استقرار مس سنگی جدید قراردارد، یک موقعیت مرکزی است. موقعیت تپه دهنو و وسعت زیاد آن در مقایسه با محوطههای همدورۀ اطراف، میتواند نشان از جایگاه ویژۀ این محوطه در سلسله مراتب استقراری دشت لوت در دوره مس سنگی جدید باشد .
در عصر مفرغ قدیم یک تحول اساسی در روند استقراری و جمعیتی دشت لوت صورت میگیرد. در هزارۀ سوم پ.م سه محوطۀ شهری بزرگ در حاشیه بیابان لوت و با فواصل زیاد از هم شکل میگیرند. فقدان محوطههای اقماری برای این مراکز شهری بزرگ عصر مفرغ قدیم از یک مدل استقراری جدید در فلات ایران نشان دارد. موقعیت قرارگیری این مراکز (شهداد، مختارآباد و کشیت) در امتداد بیابان لوت و با فواصل زیاد از هم این فرضیه را مطرح میکند که به احتمال فراوان این مراکز، ایستگاههای کاروانی (Caravan Stations) در شبکه تجاری هزارۀ سوم پ.م آسیای جنوب غربی بودهاند که جنوب شرق ایران را به آسیای مرکزی پیوند میداده است. به عبارت دیگر، موقعیت راهبردی دشت لوت، شکل گیری این مراکز بزرگ شهری در کریدور طبیعی حاشیۀ غربی بیابان لوت را سبب شده است تا حرکت کالاها و مواد خام در شبکه تجاری هزارۀ سوم پ.م این بخش از آسیای جنوب غربی را کنترل کنند .
در ارتباط با الگوی استقراری عصر مفرغ دشت لوت، بایستی این نکته گفته شود که علاوه بر زیست بوم منطقه، قرارگیری بر سر یک راه ارتباطی مهم، عاملی تعیین کننده در سازمان فضایی استقرارها در هزارۀ سوم پ.م دشت لوت بوده است. بدون شک، منظر طبیعی و زیست بوم منطقه نقش اصلی را در پدیدآمدن الگوی فضایی منطقه داشته است. بیابانی بودن بخش زیادی از زمینهای حاشیۀ غربی بیابان لوت و همچنین حرکت عرضی رودخانهها و جریانهای آب که همگی در جهت غربی ـ شرقی تنها عرض دشت را طی میکنند سبب شده است تا بخشهای زیادی از دشت لوت از دسترسی به آب محروم باشد. ازاین رو، شرایط محیطی مذکور در کنار نقش کارکردی دشت لوت، سبب پیدایش الگوی استقراری ویژهای در هزارۀ سوم پ.م شده است .
شدیدترین تحول در سیستم استقراری دشت لوت در آغاز هزارۀ دوم پ.م صورت میگیرد. بدین شکل که استقرارهای وسیع و جمعیت زیاد دشت لوت در هزارۀ سوم پ.م به دو استقرار بسیار کوچک در نیمۀ اول هزارۀ دوم پ.م تقلیل می یابد. شایان ذکر است که این تحول استقراری و تخلیه جمعیت در دیگر مناطق جنوب شرق ایران نیز مشاهده شده است. هنوز پاسخ دقیقی برای این پدیده ارائه نشده است و نیازمند مطالعات میدانی باستانشناختی بیشتر و همچنین پژوهشهای میان رشتهای به ویژه دیرین اقلیم شناسی است .
6. نتیجه
مطالعۀ استقرارهای پیش ازتاریخی حاشیۀ غربی دشت لوت با رویکرد باستان شناسی منظری این بستر را فراهم می آورد تا برهمکنشهای متقابل میان انسان و محیط پیرامون مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. با توجه به اینکه دشت لوت در مجاورت بیابان قراردارد و دارای منظرگاه طبیعی بیابانی است، بدیهی است که این منظرگاه طبیعی ویژه تأثیر زیادی بر روی منظرگاه فرهنگی پیش ازتاریخ منطقه داشته باشد. مطالعۀ روند و تحولات استقراری پیش ازتاریخ دشت لوت نشان داد که منظرگاه بیابانی لوت، مخروط افکنه شهداد، شکل طولی این محدوده، نقش طبیعی ارتباطی، جهت عرضی رودها از کوهستان غربی به سمت بیابان شرقی و همچنین کاربری زمینها بر شکل گیری، مدل توزیع، نحوۀ رشد، تغییرات جمعیتی و الگوی استقراری زیستگاههای دورۀ مس سنگی و عصر مفرغ حاشیۀ غربی دشت لوت تأثیر فراوانی داشتهاند. همچنین مشخص شد که پویاییهای جمعیتی دشت لوت در دورۀ مس سنگی دارای یک روند رشد تدریجی بوده است تا اینکه در عصر مفرغ قدیم (هزارۀ سوم پ.م)، منطقه به اوج جمعیتی خود میرسد که هم زمان با شکل گیری مراکز شهری در این منطقه است. به عنوان سخن آخر، میتوان گفت که روند و الگوی استقراری حاشیه غربی بیابان لوت تحت تأثیر منظرگاه بیابانی منطقه دارای الگوی بیابانی کم نظیری در فلات ایران است که این الگو آشکارا در مدل بیابانی منظرگاه شهری هزارۀ سوم پ.م دشت لوت متبلور است .
جدول شمارۀ 1: محوطههای شناسایی شده از بررسی دشت لوت و ادوار فرهنگی آنها
|
دوره (پ.م)
|
وسعت
(هکتار)
|
نام محوطه
|
ردیف
|
هزارۀ دوم
|
هزارۀ سوم
|
هزارۀ چهارم
|
هزارۀ پنجم
|
|
*
|
*
|
|
70
|
Shd 022 (مختارآباد)
|
1
|
|
*
|
*
|
|
3
|
Shd 031
|
2
|
|
*
|
*
|
*
|
4/5
|
Shd 032
(تپه دهنو شرقی)
|
3
|
*
|
*
|
|
|
170
|
Shd 046
(محوطه شهداد)
|
4
|
|
*
|
|
|
3
|
Shd 047
|
5
|
|
*
|
*
|
|
1
|
Shd 048
|
6
|
|
|
|
*
|
0/3
|
Shd 049
|
7
|
|
|
*
|
*
|
0/25
|
Shd 050
|
8
|
|
*
|
*
|
*
|
21
|
(تپه دهنو) Shd 051
|
9
|
|
*
|
*
|
*
|
0/65
|
Shd 052
|
10
|
|
|
|
*
|
0/ 5
|
Shd 053
|
11
|
*
|
|
|
|
3
|
Shd 054
|
12
|
|
|
*
|
|
1
|
Shd 055
|
13
|
|
|
*
|
*
|
1/2
|
Shd 056
|
14
|
|
|
*
|
*
|
0/3
|
Shd 057
|
15
|
|
|
|
*
|
1/2
|
Shd 058
|
16
|
|
|
|
*
|
0/ 5
|
Shd 059
|
17
|
|
|
*
|
*
|
1
|
Shd 060
|
18
|
|
*
|
*
|
*
|
0/3
|
Shd 061
|
19
|
|
|
*
|
*
|
1/5
|
Shd 062
|
20
|
|
*
|
|
|
2
|
Shd 063
|
21
|
|
*
|
*
|
|
0/5
|
Shd 076
|
22
|
|
*
|
*
|
|
200
|
Gbf 004 (کشیت)
|
23
|
منابع
اسکندری، نصیر(1391)، گزارش بررسی باستان شناختی بخشهای شهداد و گلباف )(دشت لوت)، کرمان، آرشیو پژوهشکده باستان شناسی کشور (منتشر نشده.)
-1395، «چهاردمین فصل پژوهشهای باستان شناختی دشت لوت: نتایج کاوش دو تپه پیش از تاریخی دهنو و دهنو شرقی دشت شهداد»، مجموعه مقالات جشننامه استاد میرعابدین کابلی، به کوشش مرتضی حصاری ،تهران پژوهشگاه میراث فرهنگی ،صص 75-95.
اسکندری، نصیر؛ پیتر فلزنر و نادر علیدادی سلیمانی( 1396)، گزارش نخستین فصل کاوشهای باستانشناسی محوطۀ ورامین جیرفت، آرشیو پژوهشکدۀ باستانشناسی کشور )منتشر نشده.(
حاکمی ،علی (1385)، گزارش هشت فصل بررسی و کاوش در شهداد (دشت لوت)، به کوشش محمود موسوی ،تهران ،پژوهشگاه میراث فرهنگی .
کابلی، میرعابدین( 1376)، «گزارش دهمین فصل کاوش گروه باستانشناسی دشت لوت در محوطۀ باستانی شهداد»، گزارشهای باستانشناسی (1)، تهران، سازمان میراث فرهنگی ، صص 89-129.
-1380، «گزارش دوازدهمین فصل کاوش در محوطۀ باستانی شهداد»، پژوهشنامه، دفتر دوم، سازمان میراث فرهنگی، صص 239-266.
- 1381 «گزارش یازدهمین فصل کاوش محوطۀ باستانی شهداد( 1374)»، پژوهشنامه، دفتر چهارم ،سازمان میراث فرهنگی، صص 141-181. مقصودی، مهران؛ سعید نگهبان؛ سجاد باقری( 1391)، «تحلیل مخاطرات ناشی از ماسههای روان بر سکونتگاههای غرب دشت لوت»، جغرافیا و مخاطرات طبیعی، شمارۀ اول. صص 83-96.
Banning, E.B., 2002. Archaeological survey, mmanuals in archaeological Mmmethod, theory, and technique, Kluwer Academic/Plenum Publishers, New York.
Caldwell, R. J, (ed.). 1967. Investigations at Tal-i-Iblis (Illinois State Museum Preliminary Reports 9). Springfield: Illinois State Museum Society.
Chase D.W., Fehervari G. and Caldwell J.R., 1967. Reconnaissance in the Bard Sir Valley. In J. R. Caldwell (ed.), Investigations at Tal-i Iblis. Illinois State Museum Preliminary Reports 9 (Springfield) Pp 73-107.
Eskandari, N, Regional Patterns of Early Bronze Age urbanization in the south-east Iran: new discoveries on the western fringe of Dasht- e Lut, in: Casanova. M, E. Villa. M. Mashkour and J. Mayer (eds.), Urbanisation, trade, subsistence and production during the Bronze Age on the Iranian Plateau. (in press).
Hakemi, A. 1997. Shahdad: archaeological excavations of a Bronze Age center in Iran. Rome: IsIAO.
Kowalewski, S., 2008. Regional settlement pattern studies, Journal of Archaeological Research 16: 225-285.
Lamberg-Karlovsky, C.C., and T.W Beale, C.C., (eds.) 1986. Excavations at Tepe Yahya, Iran 1967- 1975. the early periods, American School of Prehistoric Research Bulletin, Vol. 38, Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Cambridge.
Madjidzadeh, Y., 2008, Excavations at Konar Sandal in the region of the Jiroft in Halil Basin: First preliminary report (2002-2008), Iran, Vol.46, Pp. 69-103.
Mutin, B., 2013. Ceramic traditions and interactions on the southeastern Iranian Plateau during the 4th millennium BC, in: C. Petrie (ed.), Ancient Iran and its neighbors: local developments and long-range interactions in the 4th millennium BC. Oxbow Book, The British Institute of Persian Studies Archaeological Monographs Series III, Pp 253-275.
Petrie C. A., 2012. The Chalcolithic of south Iran, in: Potts, D.T. (ed.), Oxford Handbook of Iranian Archaeology, OUP, Oxford, Pp 120–158.
Soleimani, N., M. Shafie, N. Eskandari and H. Molasalehi, 2016, Khaje Askar: A fourth millennium BC cemetery in Bam, southeastern Iran, Journal of Iranica Antiqua, Vol. LI, Pp. 57-84.
Vidale, M. and F. Desset, 2013. Mahtoutabad (KSS, Jiroft), preliminary evidence of occupation of a Halil Rud site in the early 4th millennium BC, in: C. Petrie (ed.) Ancient Iran and its neighbors: local developments and long-range interactions in the 4th millennium BC. The British Institute of Persian Studies, Archaeological Monographs Series III, Pp. 233-.252
Voigt, M., and R. H. Dyson. 1992. The Chronology of Iran, ca. 8000-2000 B.C. in: R. W. Ehrich (ed.), Chronologies in old world archaeology (3rd ed). Chicago: University of Chicago Press, Pp. 122-.871
Wilkinson, T, J., 2003a. Archaeological landscapes of the Near East, University of Arizona Press, Tucson.
Wilkinson, T. J., 2003b. Archaeological survey and long-term population trends in upper Mesopotamia and Iran in: Miller, N. F. and Abdi, K. (eds.), Yeki Bud, Yeki Nabud: Essays on the Archaeology of Iran in Honor of William M. Sumner. Pp. 39-51. The Cotsen Institute of Archaeology: Los Angeles.